ج ـ محيطهاى بحث در فقه اجتهادى

بدون شك تأثير گوناگونى محيط ها قابل انكار نمى باشد . محيط هايى مانند : مدينه , كوفه , قم , بغداد , نجف , حله و جز اينها كه در روش و شيوه بحث و تحقيق در فقه اجتهادى به سبب گوناگون داراى سليقه هاى مختلفى بوده اند .

بنابراين مى توان گفت : براى هر يك از محيط هاى مذكور , سهم بسزايى در تبلور و پيشرفت ابحاث اجتهادى بوده است كه در ادوار اجتهاد نقش مهمى را ايفا نموده است .

د ـ نبوغ و استعداد فردى مجتهدان

نبوغ و استعداد و دورانديشى مجتهدان و واقع نگرى آنها در ادوار و مراحل اجتهاد و تحول و شكوفايى آن نقش بسزايى دارد . مثلا كار مهم و جديدى را كه ابن ابى عقيل عمانى در اواخر دوره سوم از ادوار اجتهاد آغاز كرده بود ( دوره تدوين ابحاث اجتهادى به صورت علمى ) تنها بستگى به عامل محيط و زمان و تكامل مرحله اى ندارد بلكه به شخصيت علمى و نبوغ ذاتى و انديشه هاى مفيد او نيز ارتباط و بستگى دارد و نيز كار جديدى را كه در اوايل دوره چهارم از ادوار اجتهاد شيخ طوسى ( قدس سره ) آغاز كرده بود ( دوره بكارگيرى اجتهاد به گونه عملى در منابع ) تنها بستگى به عامل محيط و زمان و تكامل مرحله اى نداشت بلكه به نبوغ و استعداد و ذوق او نيز ارتباط داشته است . در ادوار بعدى اجتهاد اعم از دوره گسترش استدلال , كه طلايه دار آن , ابن ادريس بوده و دوره تكامل اجتهاد كه طلايه دار آن وحيد بهبهانى و دوره تدقيق كه طلايه دار آن شيخ اعظم انصارى و دوره كليت كاربردى اجتهاد در منابع در برابر همه رويدادها كه طلايه دار آن امام راحل ( نور الله مرقده الشريف ) بوده است تنها مرهون پيشرفت زمان و تكامل مرحله اى و تدوين ابحاث نبوده بلكه ارتباطى با قابليت هاى عالمان و مجتهدان و ذوق آنها نيز داشته است . در ميان مجتهدان يك عصر آنكه از مواهب علمى و هوش و استعداد و ذوق خاص بيشترى بهره مند باشد بدون ترديد نظريات و آراء او ارزش بيشترى دارد و مبانى علمى او از استحكام بيشترى برخوردار و بازدهى فرهنگى او بيش از ديگران خواهد بود .