علل و عوامل تكامل و پيشرفت اجتهاد را در مراحل گوناگون مى توان در امور ذيل خلاصه كرد :

الف ـ پيشرفت در دانشها و مظاهر زندگى

بدون شك پيشرفت زمان جهت دانشهاى گوناگون و مظاهر آن از نظر پديده هاى تازه اى كه باعث مسائل جديدى شده تأثير زيادى در تكامل اجتهاد داشته است . زيرا با پيدايش پديده هاى نو و نياز بيشتر به اعمال اجتهاد در منابع و با پيدايش دانشهاى مختلف , بهتر در آنها به كار گرفته مى شود , و اين بدون ترديد نقش بسزايى را در تكميل اجتهاد دارد .

ب ـ تكامل مرحله اى اجتهاد

تكامل تدريجى ابحاث اجتهادى در هر دوره اى تأثير زيادى بر تطور آن در طى مراحل آتى داشته است . زيرا مجتهدين در هر دوره اى از همان جايى اجتهاد را آغاز نموده اند كه مجتهدان پيش , آن را به اتمام رسانيده بودند . به عنوان مثال مرحوم عمانى ( م 329 ) كه از بزرگان مجتهدان دوره سوم از مراحل اجتهاد است درست از همان جايى كه عالمان مرحله دوم بدان رسيده بوده اند به بررسى مسائل اجتهادى پرداخت , چنانچه شيخ طوسى ( م 460 ) كه از مجتهدان بزرگ مرحله چهارم است بحث و كنكاش خود را درست از نقطه پايان پيشرفت بررسيهاى شيخ عمانى آغاز كرده است و همين طور ابن ادريس كه از بزرگان مرحله پنجم است , بحث خود را از نقطه پايانى شيخ طوسى شروع كرد و همچنين وحيد بهبهانى [1205] كه از مجتهدان نامدار دوره ششم است كار خود را درست از نقطه پايان پيشرفت بحثهاى اجتهادى ابن ادريس آغاز كرد و نيز شيخ اعظم انصارى كه از استوانه هاى فقه اجتهادى دوره هفتم است بحثهاى دقيق خود را از نقطه پايان پيشرفت مطالعاتى وحيد بهبهانى آغاز كرد و نيز امام راحل ( نورالله مرقده الشريف ) كه از مجتهدان بى نظير مرحله هشتم از مراحل اجتهاد است از همان جايى كه شيخ اعظم انصارى بدان رسيده بود به بحث و بررسى و تعمق و تفكر پرداخته است و لذا كار اجتهادى كه در دوره دوم انجام گرفت با كارى كه در دوره سوم انجام شد تفاوت دارد . همچنين در دوره هاى بعد تا دوره هشتم . بنابراين معنا , عالمان و مجتهدان در هر دوره اى كار