در هر حال بيان شيخ , ما را به عظمت كارى كه او در زمينه فقه اجتهادى به گونه عملى در كتاب گرانمايه و ارزشمندش مبسوط انجام داده است آگاه مى سازد , زيرا فقيهان پيش از او تنها به فروع ياد شده در ضمن الفاظ نصوص احاديث بسنده مى كردند و از اعمال اجتهاد در اصول احكام براى بازگرداندن فروع تازه و مسائل جديد به آنها و نيز از به كارگيرى اجتهاد در قوانين كلى براى منطبق ساختن بر مصاديق خارجى آنها رويگردان بوده اند .

به همين سبب فقيهان ساير مذاهب , اين خلا و نارساييها را دستاويز خويش قرار داده , زبان به طعن و انتقاد عليه عالمان شيعه گشودند و نارساييهاى فقهى ما را به عقيده خودشان نتيجه اعراض از اجتهاد به رأى و قياس , در مقام استنباط احكام حوادث واقعه به حساب آوردند , ليكن اين مجتهد نوانديش و بزرگ سعى و كوشش نمود تا بى اساس بودن اين بينش و عقيده را ظاهر سازد , و نيز گستردگى فقه شيعه را از نظر فروع و مصاديق به اثبات رساند .

شيخ طوسى با ابداع شيوه اجتهادى نوينى كه به وجود آورد ثابت كرد كه فقه شيعه براى هر واقعه و رويدادى حكمى مستقل دارد , منتها در برخى از موارد حكم به گونه خاص و در برخى ديگر به گونه عام است كه با به كارگيرى آنها هيچ رويدادى بى پاسخ نخواهد ماند .

افشانده شدن بذرهاى اجتهاد توسط ائمه ( ع ) :

بايد دانست كمالى كه براى فقه اجتهادى به دست شيخ طوسى حاصل شد , يك مسأله بدون تمهيد و زمينه چينى نبوده است , بلكه پيش از زمان وى در عصر تشريع كه دوره اول از ادوار اجتهاد و نيز در دوره دوم كه دوره تمهيد و زمينه سازى محسوب گشت , بذرهاى اجتهاد توسط امامان ( ع ) افشانده شده بود , زيرا همانگونه كه در دوره دوم از ادوار اجتهاد اشاره شد , در جوامع حديثى شيعه احاديثى ديده مى شود كه راويان آنها مسائلى را در مورد عناصر مشترك اجتهاد از امام صادق عليه السلام و ديگر امامان پرسيده و پاسخش را دريافت نموده اند . و اين مطلب نمايانگر اين است كه آنان قواعد اصولى و