ما پيش از شيخ طوسى , فقيه و مجتهدى را سراغ نداريم كه در به كارگيرى اجتهاد به گونه عملى و تفريع و تطبيق در دامنه وسيع چاره انديشى كرده باشد , و غالبا پيش از او به عرضه برداشتهاى مستقيم از ظواهر نصوص و عناصر خاصه استنباط ـ كه شيخ آنها را اصول مسائل ناميده بود ـ بسنده مى كردند . و بدين جهت است كه شيخ طوسى (( طلايه دار )) دوره چهارم از ادوار اجتهاد به حساب آمده است .

شايد يكى از بهترين اسناد تاريخى كه نمايانگر چگونگى روند اجتهاد و استنباط پيش از زمان شيخ باشد , بيانى است كه وى در مقدمه كتاب گرانقدر و ارزشمندش به نام مبسوط , آن را خاطر نشان مى سازد .

او مى نويسد : (( من همواره از خيل مخالفان چه فقيه و چه فقيه نما مى شنوم كه فقه شيعه را ( از اين جهت كه فروع و مسائل اندكى را مورد بررسى قرار داده ) سبك و خوار مى شمردند و آن را به كمى فروع و مسائل متهم مى سازند . . . و مى گويند : آنكه قياس و اجتهاد ( از راه رأى ) را نپذيرد راهى براى او در ازدياد مسائل و تفريع بر اصول ( برگرداندن فروع تازه را به اصول پايه ) وجود ندارد , اما اين گفته ناشى از ناآگاهى و عدم اطلاع آنان از اصول ما و نينديشيدن در آن است , در حالى كه اگر در اخبار و فقه ما مى نگريستند درمى يافتند كه بيشترين مسائلى كه آنها آورده اند در اخبار ما موجود است و عينا از امامان ( ع ) نقل شده است و اقوال آنان در حجيت و اعتبار همچون گفتار پيامبر ( ص ) است , خواه به گونه خاص باشد , يا عام , تصريح باشد يا كنايه . و اما اينكه آنان فروع مسائل را در كتابهاى خود بسيار آورده اند , هيچ فرعى از آنها نيست مگر آنكه مدخل و منتهاى آن در اصول ما وجود دارد , وليكن نه بر وجه قياس ( تشبيه و تمثيل ) بلكه بر پايه اى كه موجب علم و وجوب عمل مى شود و پيمودن اين طريق از جهت سازگارى با اصل و برائت ذمه و غير آن جايز شمرده شده است . با توجه به اينكه بيشتر آن فروع را مدخل و مقدمه اى است كه فقهاى ما آنها را به صراحت بيان كرده اند و تعداد فروع به عقيده فقها به لحاظ تركيب كردن پاره اى از مسائل با يكديگر و پيوند دادن آنها با هم و نيز موشكافى در آنها بسيار است و حتى شمار زيادى از مسائل آن را جهت نوعى مهارت و ورزيدگى در شيوه علمى مىآورند . ((

شيخ طوسى در ادامه چنين مى نويسد : (( من از دير زمان آرزو و شوق داشتم كتابى تأليف نمايم كه مسائل و فروع مورد علاقه ام را در برگيرد , ولى موانعى مرا از انجام اين كار