عصر به كارگيرى عناصر مشترك اجتهاد در منابع :

چهارمين دوره از ادوار اجتهاد , دوره به كارگيرى عملى قواعد اصولى و عناصر مشترك اجتهادى در دامنه وسيع و گسترده در منابع معتبر شرعى بوده است .

اين دوره از زمان مجتهد نوانديش شيخ الطائفه محمد بن حسن طوسى ( م 460 ه ( آغاز و تا زمان نوه وى , ابن ادريس ( م 598 ه ) ادامه يافت و حدود يك قرن و نيم استمرار داشت .

و اما بعضى از عالمان و مجتهدان اهل سنت در اين دوره كه باب اجتهاد بر آنها مسدود بود , همانند دوره دوم و سوم از ادوار اجتهاد بر اساس كتاب خدا و سنت رسول خدا و منابع ديگرى مانند اجتهاد از راه رأى و تفكر شخصى و قياس تشبيه و تمثيل و استحسان و مصالح مرسله و جز اينها كه نزد آنان معتبر است داراى اجتهاد به گونه عملى بوده اند و در برابر رويدادها و حوادث واقعه پاسخگو مى شدند مانند علامه نووى صاحب المنهاج و ابوحامد محمد غزالى صاحب المستصفى فى علم الاصول .

در هر حال , شيخ طوسى در اوايل اين دوره , اجتهاد را به گونه عملى در اصول احكام و قوانين كلى آن به كار گرفت و فروع تازه را به اصول پايه برگرداند و قوانين كلى را بر مصاديق خارجى منطبق ساخت كه در نتيجه اين كار , فقه از نظر فروع و مصاديق گسترش پيدا كرد . پيش از وى اگر چه بعضى از فقها , در دوره اول و برخى ديگر در دوره دوم از ادوار اجتهاد ـ همانگونه كه قبلا اشاره شد ـ به اين كار دست يازيدند , ولى در دامنه بسيار محدود بوده و شايد از چند مسأله تجاوز نكرده باشد .