اجتهاد مطلق منتسب و يا نيمه مستقل :

اجتهاد مطلق منتسب و يا نيمه مستقل و يا اجتهاد در مذهب , عبارت از اجتهاد مجتهدى است كه داراى منابع و مبانى خاص نيست و از اين حيث تابع مجتهد مطلق است , ولى شرايط اجتهاد را همانگونه كه مجتهد مستقل و مطلق دارد او نيز داراست , و لذا در مقام استنباط احكام شرعى و موضوعات مستحدثه و برداشت و استظهار از منابع در برخى از مسائل ممكن است با رئيس مذهب پيش از خود اختلاف نظر داشته باشد .

به عبارت ديگر در مقام تفريع و بازگرداندن فروع تازه به اصول پايه و تطبيق قوانين كلى بر مصاديق خارجى ممكن است مخالف با او باشد , مانند محمد بن حسن شيبانى ( 132 ـ 189 ) و ابوهذيل زفربن هذيل بن قيس اصفهانى ( 110 ـ 158 ه ) در مذهب حنفى و ابوعبدالله عبدالرحمان بن القاسم ( م 191 ه ) و اشهب بن عبدالعزيز قيسى ( 150 ـ 204 ) و اسد بن فرات خراسانى نيشابورى ( 145 ـ 213 ه ) در مذهب مالكى و يوسف بن يحيى الواسطى ( م 231 ) و اسماعيل بن يحيى المزنى ( م 264 ) و حرملة بن يحيى بن حرملة ( م 266 ) در مذهب شافعى .

علامه سبكى در طبقات الشافعيه ( 1 / 243 ) مى گويد : مزنى اگر چه با شافعى اختلاف اصولى ندارد ولى در تفريع و تخريج از قواعد شافعى به نتايج ديگرى رسيده است و از اين رو با او مخالفت دارد و ابوبكر اثرم احمد بن محمد بن هانتى خراسانى ( م 273 ) و ابوبكر المروزى احمد بن محمد بن حجاج ( م 274 ) و جرب بن اسماعيل حنظلى كرمانى ( م 280 ) در مذهب حنبلى . ابن عابدين اين مجتهدين را مجتهدين در مذهب ناميده است .

اجتهاد در مسائلى كه نص ندارد :

اجتهاد مقيد يا اجتهاد در مسائلى كه داراى نص از صاحب مذهب نباشد , عبارت از اجتهاد مجتهدى است كه تنها در مواردى كه از پيشواى پيش فتوايى نباشد بر اساس مبانى او اجتهاد و استنباط مى نمايد , ولى در مواردى كه پيشواى پيش داراى فتواست به بيان آنها مقيد مى شود و چيزى بر خلاف آنها نمى گويد . از قبيل : ابوجعفر طحاوى ( م 321 ) صاحب كتاب جامع الكبير فى الشروط و شمس الائمه محمد بن احمد سرخسى ( م اواخر قرن پنجم ) صاحب كتاب المبسوط و الخصاف و الكرخى و الحلون البزدودى و