ـ ابوهذيل زفربن هزيل بن قيس اصفهانى ( م ( 158

ـ حسن بن زياد لؤلؤى ( م ( 204

شاگردان ابوحنيفه خصوصا قاضى ابويوسف و شيبانى كه به (( دو امام )) و (( دو صاحب (( مشهورند , نقش مهمى در گسترش و نشر مذهب حنفى داشتند كه سرانجام موجب رواج آن مذهب شد و پيروان زيادى در بين مسلمانان پيدا كرد .

يعقوب بن ابراهيم ابويوسف قاضى بعد از سال 170 در بغداد سرپرستى دادگسترى راعهده دار شد و در زمان خلافت هارون الرشيد , خليفه عباسى منصب قاضى القضاتى و رياست دستگاههاى قضايى دولت عباسى به وى رسيد .

هارون الرشيد هيچ كس را در بلاد خراسان و عراق و شام و جز اينها به عنوان منصب قضاوت نمى پذيرفت , مگر كسى كه ابويوسف مى خواست و او نيز كسى را به اين پست منصوب نمى نمود مگر آن كسى را كه مقلد و پيرو ابوحنيفه بود .

سرانجام او از اين راه توانست مذهب حنفى را عملا نشر و گسترش دهد , او كتابهاى فقهى را مطابق آرا و نظريات ابوحنيفه تنظيم نمود , از آن جمله كتابى در (( خراج )) است كه اكنون در دسترس قرار دارد و آن رساله اى است كه براى هارون الرشيد نوشته و در مصر چاپ شده است و در آن از خراج و امور مالى دولت با آگاهى وسيع و گسترده و تحقيقات ارزنده بحث كرده است .

و نيز كتابى در اختلاف ابوحنيفه و ابن ابى ليلا نوشته است كه در كتاب محمد بن ادريس شافعى الام ( ج 6 , چاپ بولاق 1325 ) تحت عنوان (( هذا كتاب ما اختلف فيه ابوحنيفه و ابن ابى ليلا عن ابى يوسف )) ( ص 87 ـ 150 ) درج شده است .

دومين شاگرد او , محمد بن حسن شيبانى در تدوين مذهب حنفى و پيشرفت آن نقش بسزايى داشت , كه در استقراء و تفريع مسائل اجتهادى و نيز تحليل قضاياى حقيقى و توسعه در نتيجه گيرى مشهور بود . و سومين شاگرد او (( زفر )) بود كه در تدوين آرا و نظرات ابوحنيفه داراى نقش بوده است .

كتابهاى شيبانى :

كتابهاى او كه مطابق آراى ابوحنيفه نوشته شده بر دو گونه بوده است :

الف ـ آنچه را كه راويان ثقه از او نقل كرده اند , كه به كتابهاى ظاهر الرواية يا مسائل