نام کتاب : فرهنگ اصطلاحات منطقى نویسنده : خوانساری، محمد جلد : 1 صفحه : 46
سردرد يا تب دست يافت. و به همين سبب خواجه طوسى هم در شرح اشارات
همان بيان ارسطو را با صراحتى بيشتر ادا مىكند و مىگويد: «و أحقّ البراهين باسم
البرهان، هو برهان لمّ لأنّه معط للسّبب فى الوجود و العقل.
شرائط
مقدمات برهان: ابن سينا در كتاب برهان شفا درباره شرايط مقدمات برهان مىگويد:
«و لمّا
كانت مقدّمات البرهان عللا للنّتيجة، و العلل أقدم بالذّات، فمقدّمات البرهان اقدم
بالذّات. و كذلك هى أقدم من النّتيجة عندنا فى الزّمان، و أقدم عندنا فى المعرفة
من جهة أنّ النتيجة لا تعرف إلّا بها. و يجب أن تكون صادقة حتى تنتج الصّدق. و إذا
كانت هذه المقدمات عللا فيجب أن تكون مناسبة للنتيجة داخلة فى جملة العلم الّذى
فيه النتيجة، أو علم يشاركه على نحو ما نبيّن بعد. و أن تكون أوائل براهينها من
مقدمات أول بيّنة بنفسها، هى أعرف و أقدم من كلّ مقدّمة بعدها. و إن لم تكن بهذه
الشرائط لم تكن المقدّمات برهانيّة.
يعنى از
آنجا كه مقدّمات برهان علل نتيجهاند، و علل بالذّات مقدّم بر معلولاتاند،
مقدّمات برهان بالذّات اقدم بر نتيجهاند. و همچنين در نزد ما [يعنى براى ذهن ما]
از حيث زمان هم تقدم دارند و نيز از حيث معرفت و شناخت نيز بر نتيجه مقدماند.
زيرا كه نتيجه جز بدانها شناخته نمىشود. و همچنين بايد مقدمات صادق باشند، تا
نتيجه صادق بدهند. و چون مقدّمات علل نتيجهاند [و علّت بايد مناسب معلول باشد]
بايد مناسب نتيجه باشند و در علمى كه نتيجه در آن است داخل باشند [يعنى مثلا اگر
نتيجه، نتيجهاى رياضى يا هندسى باشد، مقدمات هم بايد رياضى يا هندسى باشند]. يا
در علمى كه مشارك آن است چنانكه پس از اين بيان خواهيم كرد. و نيز شرط است كه
مقدمات اوليه آن از مقدّمات اوّلى يعنى بيّن بنفس باشند تا از هر مقدمهاى كه پس
از آن بيايد اعرف و اقدم باشند. و اگر مقدمات واجد اين شرايط نباشند مقدمات برهانى
نتوانند بود.
تفصيل
بيان جامع و موجز شيخ چنين است:
مقدّمات
برهان براى اينكه شايستگى داشته باشند مشروط به شرايطى هستند بدينقرار:
1-
مقدّمات بايد يقينىّ الصّدق باشند، تا نتيجه صادق يقينى از آنها لازم بيايد. نه
بحسب وضع و مسلّم داشتن آنها چنانكه در تعريف قياس مذكور است (در تعريف قياس
مىگويند قياس مؤلّف از قضايائى است كه اگر مسلّم انگاشته شود، يعنى اگر صادق فرض
شود، بالذّات نتيجهاى از آنها
نام کتاب : فرهنگ اصطلاحات منطقى نویسنده : خوانساری، محمد جلد : 1 صفحه : 46