نام کتاب : فرهنگ اصطلاحات منطقى نویسنده : خوانساری، محمد جلد : 1 صفحه : 45
دوكخ هم علت پيدايش سل در خارج است و هم علّت حكم ما به مسلول بودن.
يا وقتى علم حاصل مىكنيم كه حرارت اين ميله آهن بالا رفته است (از راه حسّ يا با
وسائل آزمايشگاهى)، يقين مىكنيم كه حجم آن نيز زياد شده است.
در حقيقت
حد وسط در هر برهان علّت حصول تصديق به نتيجه است. يعنى تصديق به وجود اكبر در
اصغر. و الّا برهان برهان بر اين مطلوب نخواهد بود. حال حدّ وسط كه علّت حصول
تصديق است يا علّت وجود اكبر براى اصغر در خارج هم هست يا نيست. اگر باشد، يعنى هم
علّت تصديق باشد و هم علّت اتّصاف اصغر به اكبر در خارج، برهان لمّى نام دارد و
الّا برهان انّى. چنانكه در وجه تسميه آن گفتهاند: «و انّما عرّف ب «لمّ» و «إنّ»
لانّ اللّميّه هى العليّة، و الإنيّة هى الثّبوت. و برهان لمّ يعطى علّة الحكم على
الاطلاق.
برهان لمّ
افاده علّت حكم بنحو مطلق مىكند. چه علّت تصديق و چه علّت وجود در خارج. و برهان
إنّ لا يعطى علّته فى الوجود، و لكن يعطى ثبوته فى العقل.
و چون
بههرحال، حدّ وسط هميشه علّت است (خواه علّت تصديق تنها، و خواه هم علّت تصديق و
هم علّت در خارج) هميشه مىتوان بر سر حدّ وسط «لأنّه» درآورد.
مثلا در
اين استدلال العالم متغيّر- و كلّ متغيّر حادث- فالعالم حادث. وقتى بپرسند «لما ذا
يكون العالم حادثا؟» جواب آن است كه «لأنّه متغيّر».
چون در
برهان لمّى ذهن از علّت به معلول مىرسد، بيش از برهان إنّ اعتبار دارد.
يعنى
برهان ما منطقيان به برهان لمّى و انّى منقسم مىشود. علم از علّت به معلول، لمّ
است و عكس آن إنّ. و برهان لمّ از لحاظ شرف و ارزش مقدم بر برهان إنّ است و در
اعطاء يقين مطمئنتر و محكمتر.
ارسطو خود
در ارغنون مىگويد:
شايستگى
برهان لمّى براى ايجاد يقين بمراتب از برهان إنّى بيشتر است. زيرا كه از علم به
علّت، علم به معلول معيّن حاصل مىشود. در صورتى كه چون يك پديده ممكن است علل
مختلف داشته باشد، از علم به آن پديده علم به علّت معين حاصل نمىشود (مثلا سردرد
يا تب علل بسيار مختلف دارد و بنابراين بسيار بعيد است كه فقط از ملاحظه آنها
بتوان دقيقا به علّت آن
(1). منظومه سبزوارى، منطق، ص 91.
نام کتاب : فرهنگ اصطلاحات منطقى نویسنده : خوانساری، محمد جلد : 1 صفحه : 45