علم حصولى و علم حضورى‌

علم به معنى مطلق كلمه بر دو قسم است:

يكى علم حصولى، و ديگر علم حضورى.

علم حصولى علم ذهن به اشياء خارج است و تعريفش همان «العلم هو الصّورة الحاصلة من الشى‌ء فى الذّهن» است. مثلا وقتى ما گلى را مى‌نگريم و به شكل و رنگ و بوى آن توجّه مى‌كنيم صورتى از آن در ذهن ما نقش مى‌بندد. در اين صورت ما عالم هستيم و آن گل معلوم. و به تعبير ديگر ما مدرك هستيم و آن گل مدرك. البته اين گل خود در ذهن ما حاضر نيست، بلكه صورت آن در ذهن موجود است و ما از رهگذر آن صورت و از خلال آن صورت به آن علم حاصل مى‌كنيم. و آن صورت ذهنى نماينده شى‌ء خارجى است و به دلالت طبعى دالّ بر آن است. در واقع ما اشياء خارج را در آينه ذهن خود تماشا مى‌كنيم و بنابراين علم ما به امور عينى علمى است غير مستقيم. و به تعبير دقيق بايد گفت آن صورت ذهنى معلوم بالذّات است، و گل خارجى معلوم بالعرض.

امّا علم حضورى آن است كه معلوم خود مستقيما در نزد عالم حاضر باشد و واسطه و ميانجى در كار نباشد. مانند علم و آگاهى انسان به ذات خود، يعنى به خويشتن خويش. و نيز علم انسان به احوال گوناگون نفسانى خود. مثلا وقتى آدمى به دريائى طوفانى و متلاطم مى‌نگرد، با علمى حصولى علم به آن حاصل مى‌كند. امّا چون طوفانى از خشم يا عشق يا كينه يا اندوه عارض نفس مى‌شود، نفس به آن حالت هيجانى و طوفانى علم مستقيم دارد.

در واقع، نفس دريائى است دستخوش طوفان، و خود به آن طوفان كاملا علم دارد. بنابراين، علم ما نسبت به اشياء خارج علم حصولى است، در صورتى كه علم ذهن به صور مرتسم در خود و به احوال خود علمى است حضورى. زيرا واسطه‌اى بين آن صورت و ذهن نيست. و آن صورت مستقيما در نزد ذهن حاضر است.

حال اگر بخواهيم تعريفى جامع براى علم بيابيم كه هم علم حصولى را فرابگيرد و هم علم حضورى را، البته خالى از صعوبت نيست، و شايد اصلا امكان‌پذير نباشد و در اينجاست كه بايد علم و خبردار بودن را از تصورات بديهى بدانيم، و به شرح الاسم آن اكتفا كنيم.

در منطق و علوم گوناگون هروقت علم و آگاهى گفته مى‌شود، مراد علم حصولى است.

*** امّا اينكه حقيقت و ماهيّت علم چيست و در تحت كدام يك از مقولات عشر واقع است‌