ثالثاً: عدم، عنصرى نيست كه بتواند، با وجودى بياميزد، و عدم جز بطلان محض، و تاريكى مطلق، چيزى نيست و يك چنين چيزى، پست تر از آن است كه بتواند با وجود بياميزد.

با اين بيان روشن شد، مواردى را كه فيلسوف آلمانى آن ها را از قبيل جمع ميان وجود و عدم، ايجاب و سلب مى دانست، كوچك ترين ارتباطى به جمع نقيضين ندارد.

پاره اى ديگر از توهّمات جمع ضدين

تا اين جا توانستيم دو موردى را كه هگل آن را از قبيل، جمع وجود وعدم انديشيده است بررسى كنيم و بى پايگى هر دو را روشن سازيم. براى تكميل بحث لازم است برخى از مواردى كه ماركسيسم آن ها را از قبيل جمع ضدين انديشيده است، مورد دقت قرار دهيم. در گذشته يادآور شديم كه راه حل آن ها اين است كه ماركسيسم دو مطلب را رعايت كند:

1ـ تضاد فلسفى را از تضاد منطقى جدا سازد;

2ـ شرايط امتناع ضدين را در نظر بگيرد.

با ملاحظه اين دو ضابطه پاسخ همه آن ها روشن مى گردد، ولى براى تكميل بحث، مواردى را ياد آور مى شويم و موارد ديگر با توجه به اين مباحث، خود به خود روشن مى گردد.

انگلس در كتاب خود «آنتى دورينگ» مواردى را به عنوان تضاد يادآور مى شود كه ما خلاصه گفتار او را با پاسخ آن منعكس مى كنيم و تشريح موارد ديگر را به وقت ديگر موكول مى نماييم.