طبيعت ضرورى است.

آيا اين پاسخ مى تواند موارد نقض را كه مطرح كرديم حل كند؟ به طور مسلم نه، زيرا اعتراف به سكون نسبى (نبودن تكامل در بسيارى از حركت ها، و حركت هاى نزولى در پديده هايى) مستلزم انكار ادعاى تكامل در تمام حركت هاست و ماركسيسم در مواقع گرفتارى چنين اصلى را دستاويز قرار مى دهد و از اين طريق خود را از انبوه اشكالات رها مى سازد.

تا اين جا به گونه اى روشن شد كه هرگز نمى توان هر نوع دگرگونى در طبيعت را، دگرگونى تصاعدى و تكامل خواند، اكنون ببينيم جريان در تبدلات تاريخى نيز چگونه است.

تكامل جامعه و تاريخ

ماركس در جامعه و تاريخ بينش خاصى دارد، وى معتقد است كه تاريخ حركت تكامل جبرى دارد و پيوسته تزهاى جامعه، با تركيب آنتى تز آن، به سوى تكامل پيش مى رود، و براى اثبات اين اصل، در تاريخ، به دنبال مستمسك فلسفى و اصلى در طبيعت بود كه نظريه وى را در جامعه و تاريخ تأييد كند، از اين جهت اصرار مىورزد كه تمام حركت هاى طبيعى در جهان به سوى تكامل است. اكنون لازم است نظريه ماركس را در جامعه و تاريخ بررسى كنيم.

ما از ميان مجموع حركت هاى تاريخى فقط ادوار مهم پنج گانه تاريخ بشر را مطرح مى كنيم تا روشن گردد كه هر نوع حركت در جامعه و تاريخ تكامل آفرين نيست. قبلا نكته اى را يادآور مى شويم و آن