واقع است- نه اينكه بعضى افعال علت دارند- و بعضى ديگر ندارند- چنانكه برخى از دانشمندان مادى معنى كرده- و نسبت داده‌اند- .

با بررسى اين بيان روشن مى‌شود- كه اين دانشمندان دو مى‌گويد- قوم گفتند اى نصوحان بس بود آنچه گفتيد ار در اين ده كس بود
نقش ما اين كرد اين تصويرگر اين نخواهد شد بگفت و گو دگر
سنگ را صد سال گوئى لعل شو كهنه را صد بار گوئى باش نو
خاك را گوئى صفات آب بگير آب را گوئى عسل شو يا كه شير
نار را گوئى كه نور محض شو پشه را گوئى كه سوى باد رو
قلب را گوئى كه زر پاك شو يا كه اكسيرى شو و چالاك شو
هيچ از آن اوصاف ديگرگون شوند آب كى گردد عسل اى ارجمند
- .

آنگاه از زبان انبيا بانها جواب مى‌دهد- انبيا گفتند آرى آفريد وصفهائى كه نتان زان سر كشيد
و آفريد او وصفهاى عارضى كه گهى مبغوض مى‌گردد رضى
رنجها داده است كه آنرا چاره نيست آن به مثل گنگى و فطس و عمى است
رنجها داده است كه آنرا چاره هست آن به مثل لقوه و دردسر است
بلكه اغلب رنجها را چاره هست چون بجد جوئى بيايد آن بدست
اين دواها ساخت بهر ائتلاف نيست اين درد و دواها از گزاف
- .

گذشته از اينكه موضوع سرشت پاك و ناپاك- با موضوع جبر و اختيار بمفهوم فلسفى آن- چندان ارتباطى ندارد- اين موضوع از جنبه علمى مردود شناخته شده- اگر اين موضوع را- از جنبه علمى بخواهيم مورد مطالعه قرار دهيم- بايد در قانون وارثت از جنبه بئولوژى مطالعه كنيم- در بئولوژى ثابت شده- كه هر چند صفات و ملكات اخلاقى نيز- تا حدى مانند مشخصات نوعى از نسلى به نسلى منتقل مى‌شود- ولى اين صفات و سجايا- آن ثبات و استحكامى را كه در مشخصات نوعى موجود است- واجد نيستند و با عوامل تربيتى و اخلاقى- قابل تغيير و تبديل و كاهش و افزايش‌اند- بعلاوه ما حسا و وجدانا اثر تربيت را در افراد- و امم مشاهده مى‌كنيم- امروز مهمترين چيزى كه نظر علماء اجتماع را جلب كرده- تجهيزات تربيتى و اخلاقى ملل و اقوام است