و [1]قوله: وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلاٰئِفَ الْأَرْضِ ،حق‌تعالى به اين آيت منّت نهاد بر اهل زمين،گفت:او آن خداى است كه شما را به خليفه كرد در زمين،يعنى اهل هر عصرى خليفه و قائم‌مقام اهل آن عصر باشند كه پيش ايشان باشند و گذشته باشند [2]،و براى آن[ايشان را] [3]خليفۀ ايشان خواند [4]كه خلف [5]ايشان باشند، يعنى از پس ايشان آيند،يقال:خلفه [6]يخلفه اذا صار خليفة له،قال اللّه تعالى و حكاية عن موسى-عليه السّلام: هٰارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي [7]،قال الشّمّاخ:

يصيبهم و يخطينى المنايا و أخلف في ربوع عن ربوع
و واحد خلايف خليفه[باشد] [8]،كصحيفه و صحايف و ظعينه و ظعاين و وصيفه و وصايف،اين قول حسن بصرى و سدّى است،و بعضى دگر گفتند:

[شما را به خليفه جانّ كرد كه از پيش آدم بودند،چنان كه در حقّ آدم-عليه السّلام- گفت: إِنِّي جٰاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً [9].بعضى دگر گفتند] [10]:خطاب با امّت رسول ماست-عليه السّلام-كه ايشان را خليفه ساير امم كرد و شرع همۀ پيغامبران به شرع او منسوخ كرد تا پيغامبرشان خليفه بود از همۀ پيغامبران،يعنى آخرين انبيا بود.و وصى و خليفۀ او خاتم الاوصياء بود و ائمّه [11]فرزندان او خلفا عن سلف آخر خلفا بودند تا چنان كه بدايت ملك زمين به خلافت كرد،ختم هم به خلافت باشد.بدايت به خلافت آدم كه: إِنِّي جٰاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً [12]،و ختم به خلافت آخر الخلفاء صاحب الزّمان كه: لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ [13]و الامور بخواتيمها،و قوام كار در عواقب و خواتم باشد،لا جرم رسول اللّه-عليه السّلام-گفت:

المنكر لآخرنا كالمنكر لأوّلنا[132-ر] ،و گفتند:اين