الآفاق جبال شامخة و فى الانفس آمال راسخة،فى الآفاق عيون نابعة و فى الانفس عيون دامعة،فى الآفاق نخيل و اشجار و فى الانفس شعور و أبشار،فى الآفاق دور و قصور و فى الانفاس نحور و صدور،فى الآفاق جواهر و معادن و فى الانفس ظواهر و بواطن،فى الآفاق زروع و نبات و فى الانفس خشوع و ثبات،[170-ر]فى الآفاق انهار و بحار و فى الانفس اسرار و جهار،فى الآفاق شدة و رخاء و فى الانفس بخل و سخاء،فى الآفاق ربيع و خريف و فى الانفس وضيع و شريف،فى الآفاق حر و برد و فى الانفس حر و عبد،فى الآفاق سيل و ليل و فى الانفس ميل و نيل.از اين جمله در هرچه خواهى نظر كن كه در او آيتى و دلالتى و علامتى [1]هست.

و للّٰه في كل تحريكة و تسكينة ابدا شاهد
و فى كل شىء له آية تدل على انه واحد
اول در خود نگر تا خود را بشناسى تا [2]خودشناسى تو را به حق [3]رساند كه:

من عرف نفسه فقد عرف ربه ،خود را به عبوديت بشناس تا حق را به ربوبيت بشناسى.هرچه [4]خود را به نشناسى [5]او را به‌شناسى [6]كه:

اعرفكم بنفسه اعرفكم بربه ،هرچند در اين شناخت غريق‌تر باشى [7]در آن معرفت غريق‌تر باشى.گاه در آفاق عالم تفكر كن، گاه در نفس خود نظر كن تا تغير آن و اختلاف اين تو را به معرفت صانعى رساند مغير نه مغير،مقدر نه مقدر،مخالف نه مختلف [8]،تا بدانى كه هرچه جز اوست به خلاف اوست،او مخالف ساير اشياست ازآنجا كه اوست،بمقارنته بين الاشياء[علم] [9]ان لا قرين له،و بمضادته بين المتضادات علم ان لا ضد له،ضاد الظلمة بالنور، و الصرد [10]بالحرور،و البلة بالجمود،فى كلام طويل لامام جليل.

الخلق مجتمع طورا و مفترق و الحادثات فنون ذات اطوار
لا تعجبين [11]من الأضداد إذ جمعت فاللّٰه يجمع بين الماء و النار
[170-پ]از آيات آفاق،فصول چهار:صيف و شتا و ربيع و خريف،و از آيات