قوله تعالى: الم، أَ حَسِبَ النّٰاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنّٰا وَ هُمْ لاٰ يُفْتَنُونَ ،قتاده گفت و شعبى كه:اين آيت در گروهى آمد كه از مكّه بيرون آمدند تا هجرت كنند، مشركان پيش آمدند ايشان را [1]،بازگشتند و با مكّه شدند،اين آيت فرود آمد در ايشان،چون بشنيدند بيرون آمدند و با مشركان بر آويختند،گروهى را بكشتند و گروهى بجستند و به مدينه شدند.

ابن جريج و ابن عمير گفتند:آيت در عمّار ياسر آمد [2]،چون مشركان او را به مكّه عذاب كردند و او برآن صبر كرد.مقاتل گفت:آيت در [3]مردى آمد نام او مهجع،او را روز بدر بكشتند،مادر و پدر او بر او جزع كردند،خداى تعالى اين آيات [4]فرستاد، و رسول-عليه السّلام-گفت:او اوّل كسى باشد از شهيدان بدر كه او را با در [5]بهشت خوانند.

قوله: الم ،بيان كرديم اين كلمه را در اوّل سورة البقرة أَ حَسِبَ النّٰاسُ [6]، استفهام است و معنى تقريع،گفت:مردمان مى‌پندارند كه ايشان را رها خواهند كردن به آن‌كه ايشان گويند از سر زبان كه:ما ايمان آورديم،و ايشان را امتحان نكنند؟يعنى نباشد چنين،بل هركه اين دعوى كند او را امتحان كنند.

و قوله: أَنْ يُتْرَكُوا ،محلّ او نصب است به«حسب»كه مفعول اوست،و قوله:

أَنْ يَقُولُوا ،در او دو[197-پ]قول گفتند:يكى آن‌كه محلّ او جرّ است بنزع الخافض،و التقدير:يتركوا بان يقولوا،و دوم آن‌كه:نصب است على تكرار الفعل، و التّقدير:أ حسبوا ان يقولوا.و قوله: وَ هُمْ لاٰ يُفْتَنُونَ ،«واو»حال راست،و اين جمله در محلّ نصب است به مفعول دوم«احسب».

آنگه گفت: وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ،ما امتحان كرديم آنان را كه پيش ايشان بودند [7]،كه كار ما [8]در تكليف اين است،و تكليف صورت امتحان دارد،و