سرانجام از اين طرق بدست مى‌آيد دانشى است نسبى،هم نسبته؟؟ بافراد و هم نسبت به موضوعات و معلومات و تنها ظواهر و صفات ظاهرى و خواص جزئى امور براى انسانها روشن ميشود،بالاخره گويد:نه محسوسات تو براى غير تو ميتواند بطور كامل حجت باشد و نه حدسيات و دريافتهاى حدسى تو.و بالاخره اين مسأله قابل توجه است كه آيا عقل محض بدون اينكه تأم با تجربه و يا استقراء و تمثيل باشد ميتواند مورد اعتماد واقع شود يا نه؟

حدود و ارزش عقلِ محض

-سخن ما در ابتداى بحث همين بود كه عقل محض تا چه حد مى‌تواند ارزنده باشد،و قضاوتهايى كه عقل محض در مورد صورتهاى حاصلۀ بنزد خود ميكند تا چه حد مورد اعتماد است،و از كجا معلوم كه حدس و وهم در بسيارى از مسائل مصاب نباشد.

مسأله قابل ملاحظه‌تر اين است كه اغلب ما در معلومات يوميۀ خود و حتى در بسيارى از مسائل دقيقه،استقراء و تمثيل بكار برده و از راه نوعى تمثيل علم به آن حاصل ميكنيم و با وجودى كه همواره مورد اعتماد ما مجربات و تمثيلات است باز هم متوجه عقل محض مى‌شويم.

اساس ايرادات ابو ريحان بيرونى بر پور سينا همين است،وى عقل محض را با تمام قدوسيتش در دريافت اصول علمى نارسا ميداند و گويد حتى در قضاوتش نسبت به مواد و فراورده‌هاى حواس نيز اشتباه كار است.برهان ان و برهان لم-نتيجه اينكه قضاوتهاى عقل محص بويژه در جهت بررسى عليت‌هاى محضه و برهان لمى سخت در معرض خطا و اشتباه است،و اين راه يعنى توسل ببرهان(لم)اعم از آنكه واسطۀ در اثبات باشد يا واسطۀ در ثبوت نه كميتى را روشن ميكند و نه كيفيتى را،از علت چگونه ميتوان به معلول رسيد بجز اينكه ميتوان گفت هر علتى ناچار است از معلولى،البته اين اصل مسلمى است كه باز مستند باصل تجربه و استقراء است و اصلى است كلى،زيرا عليت هنگامى تحقق مى‌پذيرد كه معلولى باشد لكن حرف در اين جاست كه از كجا كه معلول اين علت خاص همين باشد كه احيانا من درك كرده‌ام و چيزى ديگر نباشد جان كلام در پيدا كردن رابطۀ عليت است و همين امر است كه ما گفتيم يافتن رابطۀ عليت بين اشياء در نهايت صعوبت و بلكه ناممكن است اگر منظور عليت تامه باشد.حتى با توجه به نكتۀ كه در ابتداء بحث گفتيم هر موجودى در اين جهان معلول همه موجودات است هر امرى زاييدۀ همۀ امور است و بقول سعدى شيرازى.

ابرو يا دو مه و خورشيد و فلك در كارند تا تو نانى بكف آرى،و بغفلت نخورى پس هيچ موجودى در عالم نمى‌تواند منقطع الارتباط از ساير موجودات باشد و بنا بر اين هيچ موجودى نمى‌تواند با قطع نظر از ساير موجودات عليت تامه داشته باشد،علل تامه هر موجودى همۀ موجودات‌اند،نه يكى و نه دو تا و نه