و ماده را بيافريند زيرا نفس از سنخ ملكوت است و ملكوتيان را اقتدار خلق و آفرينندگى هست و او را عالم خاصى است كه در آن عالم كليۀ موجودات از جواهر و اعراض،مفارقات و ماديات هست و نفس آنها را مشاهده ميكند و لكن با اين وصف ضعيفة الوجود است و از اين جهت است كه آثار مترتبۀ بر مخلوقات نفس ضعيفة الوجودند و اگر چه موجودات در هر دو نحو از وجود محفوظ هستند لكن آثار مترتبۀ بر موجودات ذهنى و در نفس غير از آثار مترتبۀ بر موجودات عينى است و بالجمله موجودات و مخلوقات نفس را بنام موجودات ذهنى نامند كه صادر از نفس‌اند و آثارى بر آنها مترتب است.

از وجودات ذهنى تعبير بوجودات رابطى هم شده است چنانكه گويد:

«و الوجود الرابطى اى المعلوم للقوى الادراكية و المشهود لها و الحاضر لديها انما هى الوجودات الحسية او العقلية اما الحسيات فباستيناف وجودها عن النفس الانسانية و مثولها بين يديها فى غير هذا العالم بواسطة مظهر لها اما العقليات فبارتقاء النفس اليها و اتصالها بها» (اسفار ج 1 ص 65،66،71- سفار ج 2 ص 81).

وجود ذِهنى يا ظُهورِ ظِلّى

نظر باهميت موضوع يعنى وجود ذهنى و باصطلاح فلاسفۀ اشراقى مشرب و ظهور ظلى بطور اختصار به نكاتى اشاره ميكنيم بويژه اينكه رابطۀ مستقيم با مسألۀ علم دارد كه مورد بحث و نزاعو جدال بسيارى است و بسيارى از فلاسفۀ قديم و جديد در اين باب نظراتى ابراز كرده‌اند.

جمله و عبارت ساده و قابل فهمى كه در باب تعريف وجود ذهنى و علم در آثار و نوشته‌هاى متفكران اسلامى آمده است، همان تعبيرى است كه در رسالۀ«كبرى» منطق ديده ميشود كه گويد:بدان كه آدمى را قوتى است دراكه،كه منتقش گردد در وى صورت اشياء چنانكه در آينه،لكن در آينه منتقش نشود مگر صورت محسوسات- لكن در قوۀ مدركه انسانى منتقش شود،هم صور محسوسات و هم صور معقولات (رجوع شود به كبرى منطق در مجموعه وسائل جامع المقدمات چاپ تهران 1390 ص 170).

بطورى كه ملاحظه ميشود دانش و چگونگى حصول آن را از راه وجود قوۀ كه محل ارتسام صورتهاى موجودات است نموده است و بديهى است كه سرانجام همۀ مباحث در باب دانش بازگشت به همين امر مى‌كند،چه آنكه هويت و ماهيت دانش در فلسفۀ رسمى و در چهار چوب مقولات ارسطو هر اندازه مورد مداقه قرار گيرد و جهات و وجوه مختلف آن بررسى شود،باز همچنان در خم يك كوچه است.

ازين اصل كه بگذريم با توجه به استقراء غير تام در متون علمى و فلسفى نخست باطلاقات متعدد و سپس به تعريفات مختلف در باب علم بر ميخوريم.

در باب اطلاقات بموارد زير برخورد