نهضت خاصى در فلسفه بوجود آوردند و افكار حوزه‌هاى اسكندرانى و ما قبل و ما- بعد آن را يكسره رها كردند و به حكماى اقدم روى آوردند يعنى همان كارى كه بعدها شيخ شهاب الدين و ملا صدرا كردند.

در موارد متعدد از رسائل خود اعتراف كرده‌اند كه هدف آنان توفيق بين علم و زندگى و دين است و بدين جهت در تمام شئون علمى وارد شدند.

در اينجا بى‌مناسبت نيست كه پاره‌اى از فرقه‌هاى كلامى را طردا للباب ذكر كنيم و سخن را مجددا باصل موضوع برگردانيم.

اشارت كرديم كه هر يك از دو مذهب بزرگ كلامى يعنى معتزلى و اشعرى به فرقه‌هاى كوچكترى منشعب شدند و البته بسيارى از اين فرق بر اساس اعتزال بوجود آمده‌اند،از جمله اين فرقه‌ها عبارتند از:

1-قدريه:بعضى گفته‌اند كه اينان را از اين جهت قدريه نامند كه معتقد به قضا و قدرند و گويند هر كس مقدرات خود را خود معين مى‌كند نه خدا.

2-نظاميه:پيروان نظام نيشابورى معتزلى.

3-ثماميه:پيروان ثمامة بن اشرس‌اند (213 ه‌).

4-معمريه:پيروان معمر بن عباد- السلمى(220 ه‌).

5-بشريه:پيروان بشر بن المعتمر (326 ه‌).

6-هشاميه:پيروان هشام بن عمرو الفوطى(226 ه‌)امامى مذهب.

7-مرداريه:پيروان ابو موسى عيسىبن صبيح مردار كوفى.

8-جعفريه:پيروان جعفر بن مبشر ثقفى(243 ه‌).

9-اسواريه:پيروان ابو على اسوارى (240 ه‌).

10-اسكافيه:پيروان محمد بن عبد الله اسكافى(240 ه‌).

11-جاحظيه:پيروان جاحظ بصرى (255 ه‌).

13-خياطيه:پيروان ابو الحسين خياط(300 ه‌).

14-جبائيه:پيروان محمد بن عبد- الوهاب جبائى(230 ه‌).

15-حائطيه:احمد بن حائط(232 ه‌).

16-كعبيه:پيروان عبد الله بن محمود كعبى(316 ه‌).

17-حماريه،نامعلوم و مذهب خاصى ندارند.

گويند فرقه‌هاى معتزلى در حدود 22 فرقه‌اند كه هر يك در بناى كلام اسلامى بر اساس اعتزال سهمى داشته‌اند.

مثلا و اصل بن عطا پنج اصل را وضع كرد كه بطور اختصار اشاره شد و شايد شرح آن بعدها بيايد.

ديگر ابو هذيل علاف(135-226 ه‌)از معتزليان بصره است كه يكى از افراد بسيار مؤثر در دستگاه فلسفى معتزله ميباشد وى در بسيارى از مسائل مانند جوهر و عرض اطهار نظر كرده است.او گويد:«اعراض ممكن است قائم به اجسام نباشد و خود مستقل بالذات باشد».