ابو هذيل جزء لا ينجزى را پذيرفته است و عقيدۀ يونانيان را عينا تأييد كرده است.

در باب حركت و سكون عقايد خاصى دارد،او گويد اجسام در حال خلق نه ساكنند و نه متحرك،علم خدا متناهى است.

او برخلاف نظام قائل به طفره است و آن را ممكن ميداند و نيز گويد:«عمل خلق متدرجا انجام شده است نه آن طور كه نظام گويد:كه دفعة واحدة جهان پديد آمده است.

معمريه نيز از كسانى هستند كه در تطبيق عقل با نقل اثر كامل داشته‌اند در باب خلقت انسان،اجسام،اعراض و صفات ازلى حق و معجزات سخن گفته‌اند.

بشريه علاوه بر مباحث فوق در باب توبه و ولايت نيز سخن گفته‌اند.

در اين بين هشاميه نيز در مسائل عقلى كلامى مكتب خاصى بوجود آوردند و ميتوان گفت نظام خاصى به انطباق مسائل عقلى با نقل داده‌اند.

ابو الحسن اشعرى و پيروانش با آنكه در مقام ضديت با فلسفه و فلاسفه و معتزله برآمدند مع ذلك خود مسلح به سلاح فلسفه شدند و در باب جدل و مناظره استاد بودند و بنا بر اين خود آنان خواسته و يا ناخواسته مردم را به اصول فلسفه آشنا كردند و بمنظور نقض بر فلسفه، فلسفه آموزى ميكردند.

فلسفه در اسلام بر چه مبنائى قرار گرفت؟

چنانكه اشارت رفت بناى فلسفه و بلكه ساير علوم يونانى در جهان اسلام برمسائل كلامى و مذهبى گذارده شد و اصولا نقل علوم يونانى و حوزه‌هاى اسكندرانى بمنظور توجيه و تأويل و تفسير علوم مذهبى انجام شد و توجه اصلى و هدف اساسى خلفاى اسلامى و ديگر دانش دوستان و حتى برامكه جز براى توجيه و تأويل مسائل مذهبى و پيروزى در ميدان جدال و مناظره چيز ديگرى نبوده است.و بدين ترتيب فلسفۀ اسلامى در تمام مراحل كم و بيش رنگ كلام بخود گرفته است و از اصول يونانى بدور افتاده است.

فلاسفۀ اسلام بطور اجمال بر دو دسته بودند:يك دسته كسانى كه در زندگى خصوصى خود مسلمان و معتقد بمذهب بودند و احيانا رساله‌هائى در باب مسائل دينى و ذوقى نوشته‌اند و بطور قطع و يقين افكار فلسفى آنها در اين رسائل تاثير داشته است مع ذلك در كتب فلسفى خود از حدود فلسفۀ بحت خارج نشده‌اند و يا كمتر گرفتار مسائل عاطفى مذهبى خود شده‌اند.

دستۀ ديگر:آنان كه بطور كامل تابع عقايد مذهبى خود بوده‌اند و در تمام مباحث فلسفى مسائل مذهبى و ذوقى عرفانى را دخالت داده‌اند.

گفتيم كه اخوان الصفا از طبقه‌اى هستند كه هدف و غرض اساسى خود را در مباحث فلسفى جمع بين دين و فلسفۀ و زندگى دانسته‌اند و اين مطلب را خود صراحتا در رسائل و نوشته‌هايشان گفته‌اند.

اين دسته در گسترش فلسفه و يا در حقيقت كلام اسلامى از همه طبقات ديگر ممتاز و بارزاند.