علوم عقلى اشتغال پيدا كردند و البته قصد اوليۀ آنان رد بر شبهات و شكوك مذهبى بوده است،لكن همين امر يعنى وجود مسألۀ دين موجب شد كه دقت و ريزه‌كاريهاى بسيارى مبذول گردد و در بسيارى از مسائل عقلى و حتى رياضيات و هيئت و نجوم پيشرفتهائى حاصل كنند و متفكران عميق و عاليقدرى در جهان اسلام بوجود آيند كه ميراث بزرگ و عظيمى به جهانيان عرضه نمايند و پايۀ فلسفۀ مستقلى را بريزند و بطور آگاه و يا ناخودآگاه و يا ضرورت و اجبار زمان فلسفه را برنگى ديگر درآورند و دسته‌اى بوجود آيند كه بناى كار خود را بر آميزش فلسفه و علوم نقلى قرار دهند.نمونۀ اين كسان فرقۀ اسماعيليه‌اند.

فلسفه در خدمت آيات و اخبار

بيان شد كه آنچه سبب توجه به علوم فلسفى گرديد فهم آيات و روايات نبوى است و بطور قطع گذشته از اخوان الصفا مهمترين فرقه‌اى كه علوم عقلى را در خدمت نقل قرار دادند فرقۀ اسماعيليه بودند.

زيرا ميدانيم كه مذهب اسماعيلى بر اساس تأويل و توجه به باطن آيات و اخبار است و براى تحقق بخشيدن باين امر ناچار بودند توجه خاصى به مسائل فلسفى معطوف دارند،اينان آيات قرآن و اخبار نبوى را با مبانى فلسفى توجيه ميكردند و بدين ترتيب پايۀ فلسفه و يا كلام نوينى را بنا نهادند.

علماء اين فرقه كلا در علوم عقلى متبحر بودند و با استفاده از روح آيات واخبار،فلسفۀ خاصى كه ما آن را كلام ميناميم بوجود آوردند كه نمونۀ آن،كتابها و رسائل ناصر خسرو قباديان است.

گفته شد كه بيش از همه،اخوان الصفا به علوم عقلى توجه كردند اينان بطور قطع از معتزله و اسماعيليه و فرق ديگر پا را فراتر نهادند و سعى كردند كه اصول فلسفۀ يونان را از متون آيات قرآن و اخبار و روايات اسلامى بيرون آورند به فلسفۀ رنگ،دينى بدهند و البته بعيد نيست كه اينان تا حد زيادى از فلسفۀ ذوقى ايرانى و هندى بهرمند شده باشند.

حكمتى كه اخوان الصفا بدنبال آن رفته‌اند پيش از آنكه فلسفۀ يونانى باشد حكمت ايمانى است،بخش الهيات حكمت، بطور قطع مأخوذ از افكار و عقايد دينى است و اين قسمت از مذهب بوسيلۀ راه يافتن افكار ارسطو دگرگون ميشود و اين همان نظرى است كه اغلب فلاسفۀ اسلام نسبت به الهيات ارسطو دارند و بدين جهت نقوض و شكوك بسيارى بر بخش الهيات ارسطو وارد كرده‌اند.

رسائل اخوان الصفا شامل كليۀ مباحث حكمت است و شامل منطقيات،طبيعيات، رياضيات و بخش حكمت عملى و تهذيب اخلاق است و در تمام مباحث از آيات قرآنى استفاده شده است.

اينان علاوه بر اينكه به تمام كتب دينى آسمانى متوسل شده‌اند مانند تورات و انجيل.و آثار علماى مختلف از كلمات بزرگان يونان يعنى حكماى قبل از سقراط و افلاطون نيز بهره‌مند شده‌اند.اينان