دانايان،خود مقصر بودند زيرا نمى‌بايست از راه فلسفه و علوم رياضى مسائل دينى را مورد بحث قرار ميدادند.و اصولا نمى‌بايست اينان گرداگرد علوم دينى كه كاملا مجزا و جداست ميگشتند آن راهى دارد و اين راهى ديگر.مبانى اخلاقى،دينى مبنى بر اعتقاد و دريافت و وحى است.نه صغرى و كبرى منطقى،البته بعضى از فلاسفه و متفكران،خالى از اغراض سياسى نيز نبودند،همان طور كه اخوان الصفا كه شايد در اين مورد بحث كنيم.

گفته شد كه فرقۀ معتزله خود را وارد در معركۀ علوم عقلى كردند و در اقسام علوم يونانى و سكندرانى متبحر شدند، مسائل مهمى را مانند:عدل،توحيد، اختيار،جبر،نفى رؤيت،خلق قرآن،كلام لفظى و نفسى،قدم و حدوث مورد دقت عقلى قرار دارند و براى مقابله با، مجوسيان و يهود و نصارى و دهرى مذهبان در مبانى علوم يونانى كاملا وارد شدند و تا عصر متوكل خليفۀ اسلامى در اقطار و نواحى بلاد اسلامى مجالسى به وسيلۀ اينان تشكيل مى‌شد تا آنگاه كه ابو الحسن يا ابو الحسين بن على بن اسماعيل اشعرى از اعقاب ابو موسى اشعرى(متولد 260)هجرى)يكى از شاگردان ابو على جبائى،كه يكى از رؤساى معتزله بود مكتبى جداگانه تأسيس كرد،ابو الحسن اشعرى در ابتداء امر و تا سن چهل سالگى به عقيده اعتزال بود لكن در اين برهه از سن خود يكباره ديگرگون شد و علم مخالفت برافراشت و از مذهب اعتزال كناره‌گيرى كرد و با آنان به مبارزه برخاستو از گذشته و اعتقادات خود برگشت و توبه كرد و اساس كار معتزلى را باطل دانست و بناى كار خود را بر نقل استوار كرد.عقل را ناتوان و نارسا دانست و بدين طريق موجبى ديگر براى جدال و نزاع در مسائل دينى بوجود آمد.

اشعريان در كل اصول عقايد با معتزله به مخالفت برخاستند و فلسفه را نه تنها ابزار و وسيلۀ رد عقايد و نظريات معتزله دانستند،عقايد ارباب فرق ديگر را نيز مردود شمردند،بلكه خود فلسفه و مسائل آن را نيز مورد نقض و جرح قرار دادند و بالاخره اينان نه تنها با درآميختن فلسفه و دين مبارزه كردند بلكه با اصول فلسفۀ محض نيز مخالفت كردند در چنين وضعى كه بطور كلى اصول فلسفه و عقل از دين بيرون مى‌رود،فرقه‌هايى- مانند مشبه و مجسمه قوت پيدا مى‌كنند.اهل حديث و پيروان اخبار و روايات نيرومند ميشوند و بناچار فلسفه و منطق و علوم عقلى رو به انحطاط مى‌گذارد.

توجه به علوم فلسفى

مكتب معتزلى دگرگونيهائى در عالم اسلام بوجود آورد و هم منافع و هم زيانهائى در سطح دين اسلام ببار آورد.

از جمله كار معتزليان اين بود كه خلفاى اسلامى بيش از پيش به نقل علوم يونانى متوجه شدند و البته بايد اين مطلب را هم افزود كه حس خودخواهى احيانا بر تحرى حقيقت در خلفاء غلبه داشته است.

در هر حال بسيارى از دانشمندان و دانشجويان اسلامى به فرا گرفتن شعب