انسان»يا«بالضرورة بعض ما يمتنع ان يكون حجرا فهو انسان»و بدين ترتيب همۀ قضايا ضروريه بتاته ميشوند و از غلط و اشتباه در امان خواهند بود.

و عكس قضيۀ ضروريه موجبۀ بتاته عينا موجبۀ ضروريۀ بتاته ميباشند با هر جهتى كه باشد.

پس عكس و انعكاس قضيۀ محيطۀ بتاته و يا قضيۀ جزئيه بتاته بدين صورت و معنى خواهد بود كه تعدادى از افرادى كه موصوف به محمول‌اند عينا موصوف بموضوع‌اند بطور اهمال و غير معين و هر گاه«بالضرورة لا شىء من الانسان بحجر» درست باشد«لا شىء من الحجر بانسان بالضرورة»نيز درست خواهد بود.

و الا اگر يافت شود چيزى از موصوفات يكى از آن دو يعنى«انسان و حجر»كه عينا موصوف بآن دگر باشد لازم آيد كه اختصار و انحصار بر كذب يكى از آن دو واقع نشود و آنچه در تعريف عكس گفته آمد كه با«بقاء صدق و كذب»درست نباشد و بلكه لازم آيد كه هر دو يعنى عكس و اصل كاذب باشند.

و در قضيۀ ضروريه بتاته هر گاه امكان جزء محمول آن باشد هر گاه در اين صورت با محمول حرف سلب هم باشد عينا منتقل به موضوع شود يعنى محمول با جهت امكان و حرف سلب يك جا در عكس آن موضوع شود و موضوع محمول قرار گيرد مانند«بالضرورة كل انسان هو ممكن الا يكون كاتبا»و بطورى كه ملاحظه ميشود اين قضيه،قضيه بتاته موجبه است،كه عكس آن ميشود«بالضرورة شىء مما يمكن ان لا يكون كاتبا فهو انسان»و بسيارى از مشائيان در عكس قضاياى ضرريۀ موجبه اشتباه كرده‌اند و گفته‌اند كه عكس آن ضروريه نمى‌باشد.

و در مثل«ليس بعض الحيوان انسان» هر گاه آن بعض مهمل و نامعين را،معين و مشخص كنى و چنانكه مقرر داشتيم براى او نامى خاص بگذارى و بصورت كلى درآورى منعكس ميشود بآنچه كه در جاى خود گفتيم و راه ديگر اينكه حرف سلب جزء محمول شود و بگوئى«بعض- الحيوان هو غير انسان»و در اين صورت منعكس ميشود به«بعض غير الانسان حيوان».

و در غير اين دو صورت يعنى هر گاه سالبۀ جزئيه بصورت كلى در نيايد و بصورت معدوله هم در نيايد منعكس نخواهد شد.

و بنا بر اين اگر گوئى«لا شىء من السرير على الملك»ترا نرسد كه عكس كنى و گوئى«لا شىء من الملك على السرير» بدون اينكه كليۀ اجزاء محمول را نقل بموضوع نمائى زيرا عكس آن باين صورت يعنى«لا شىء من الملك على السرير».باطل ميباشد و عكس درست آن اين است كه «لا شىء مما على الملك بسرير»پس ناچار بايد كلمۀ«على»با محمول نقل مكان كند زيرا اين لفظ در اين قضيه از اجزاء محمول ميباشد.

عَكسُ و تَبديل

-(اصطلاح ادبى) يكى از محسنات بديعيه است كه در بديع مورد بحث قرار گيرد و تبديل محل دو جزء كلام باشد چنانكه «تُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهٰارِ وَ تُولِجُ النَّهٰارَ فِي اللَّيْلِ وَ تُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ - وَ مَنْ