ذكر قلبى مانع وساوس و خواطر

و مخفى نماند كه آن ذكرى كه دافع وساوس شيطانيه و مانع خواطر نفسانيه است ذكر قلبى است كه مشغول ساختن دل است به ياد خدا،و تذكّر قدرت و عظمت،و تنزّه و تقدّس و جلال و جمال او،و تفكر در صنايع و عجايب مخلوقات آسمان و زمين و ساير امور متعلقه به دين.و هرگاه با آن ذكر زبانى نيز جمع شود فايده آن اتمّ،و در دفع شياطين ادخل است.اما ذكر زبانى تنها اگر چه خالى از ثواب نيست و ليكن مقابله با جند شياطين و مدافعۀ وساوس آن لعين نتواند كرد.و اگر وسوسه شيطان به ذكر زبان رفع شدى هر كسى را در نماز حضور قلب حاصل بودى و خيالات فاسده و وساوس باطله به خاطر او نيامدى،زيرا كه منتهاى هر ذكر و عبادتى در نماز است،با وجود اينكه هر كه ملاحظۀ حال خود را نمايد مى‌يابد كه افكار رديه در حال نماز بيشتر،بلكه آنچه از فضول دنيا گمشده در نماز پيدا مى‌شود و آنچه فراموش شده در آن وقت به خاطر مى‌رسد.

و سرّ در اين،آن است كه:چون نماز بالاترين عبادات و مشتمل بر سجده است كه شيطان به واسطه ترك آن مطرود و مردود شده در آن وقت عداوت و حسد شيطان به هيجان مى‌آيد و لشكر آن اطراف دل را فرو مى‌گيرد و از چپ و راست هجوم،و از پيش و پس حمله مى‌كنند و حجره و بازار و دكان و انبار و محاسبه شركاء و جواب خصماء را بر دل القاء و عرض مى‌كنند كه مبادا چنين عبادتى از او به درجه قبول و وصول،و سجده‌اى كه موجب لعن او شد از او مقبول گردد.و ليكن همچنان كه مذكور شد چنان نيست كه ذكر زبانى مطلقا بى‌ثمر و آن را از براى ذاكر اثر نباشد،بلكه بر آن ثواب مترتب مى‌شود.

و اهل ذكر گفته‌اند كه از براى ذكر چهار مرتبه است،كه همه آنها نافع لكن در مقدار نفع مختلف‌اند:

اول:ذكر زبانى فقط.

دوم:ذكر زبانى و قلبى باهم،كه ذكر در دل مستقر نباشد بلكه قرار آن موقوف به التفات ذاكر باشد.و چون دل را به خود واگذارد از ذكر خدا غافل،و به خواطر و وساوس مايل گردد.

سوم:ذكر قلبى كه در قلب متمكن و بر آن مستولى باشد به نحوى كه صرف دل به غير ذكر،محتاج به التفات ذاكر باشد،و هر وقت كه دل را به خود گذارد در ذكر خدا باشد.

چهارم:ذكر قلبى،كه خدا در دل باشد و بس،و دل بالمره از خود غافل بلكه از اينكه