روح اين عبادت بزرگ غافلند، و به گفته يكى از سياستمداران بيگانه: «واى به حال مسلمانان اگر معناى حج را نفهمند، و واى به حال دشمنان اسلام اگر مسلمين معناى حج را بفهمند!». [1]

3. آثار علمى و فرهنگى‌

يكى ديگر از آثار مهمّ حج، كه در روايات معصومين عليهم السلام به آن اشاره شده، آثار فرهنگى آن است؛ چرا كه آثار رسول اللّه صلى الله عليه و آله و ائمّه معصومين عليهم السلام در جاى جاى مكّه و مدينه و مواقفِ حج به چشم مى‌خورد، و حضور دانشمندان بزرگ اسلامى از تمام كشورها، اعمّ از علماى بزرگ دينى، و اساتيد فنون ديگر، و گويندگان و نويسندگان، كه هر سال در حج شركت دارند، فرصت خوبى به همه مسلمين جهان براى مبادله اطّلاعات و دانستنى‌ها در تمام زمينه‌هاى دينى و علمى مى‌دهد، و از همه گذشته، آگاهى خوبى از وضع همه مسلمين جهان در آن محيط پيدا مى‌شود كه اگر براى اين كار نيز برنامه ريزى شود آثار عظيم آن در جهان اسلام همه ساله ظاهر مى‌گردد. در عصر امام صادق عليه السلام در برهه‌اى از زمان مأمورين حكومت مانع تماس مردم با امام صادق عليه السلام و حل مشكلات علمى و دينى در حضور آن حضرت شدند. امّا در ايّام حج كه كنترل سيل مسلمانان امكان‌پذير نبود مردم خدمت حضرت مى‌رسيدند و سؤالات و مشكلات يك‌ساله خود را با آن حضرت مطرح مى‌كردند.

در روايتى از امام باقر عليه السلام مى‌خوانيم:

«تَمامُ الْحَجِّ لِقاءُ الْامامِ‌

؛ ملاقات امام هر زمان تكميل‌كننده مراسم حج است» [2]، چون امام را مى‌بيند و مسائل را از محضر وى سؤال مى‌كند.

[1]. تفسير نمونه، ج 14، ص 78

[2]. وسائل‌الشيعه، ج 10، ص 255