گناهانش خارج شود و همانند روزى گردد كه از مادر متولّد شده، دليل روشنى براى تأثير حج بر پاكى دل و صفاى روح و زدودن آثار گناهان يك عمر است.

البتّه اين فايده بزرگ اخلاقى هنگامى به دست مى‌آيد كه زائران بيت اللّه الحرام به اسرار اعمال و مناسكى كه انجام مى‌دهند، به دقّت توجّه داشته باشند، تا هر قدمى كه برمى‌دارند قدمى به سوى خدا و معبود و محبوب حقيقى باشد، و اين عبادت بزرگ و پرمحتوا براى آنان به منزله «تولّد دوباره» گردد.

كسانى كه با توجّه به اسرار اين عبادت، و با نهايت خلوص نيّت، اين مراسم بزرگ روحانى را انجام مى‌دهند، آثار عميق آن را در درون جان خود تا پايان عمر احساس مى‌كنند، و هر زمان به ياد خاطره‌هاى اين سفر روحانى و صحنه‌هاى مملوّ از روحانيّت و صفا و اخلاص بيفتند، روح تازه‌اى در آنها دميده مى‌شود (اين، اثر تربيتى و اخلاقى حج است).

2. آثار سياسى‌

«آثار سياسى» كه در كنار آثار تربيتى حج قرار دارد، بسيار مهم است؛ چرا كه حج- اگر همان گونه كه اسلام دستور داده و ابراهيم بت شكن، جهانيان را به آن فراخوانده انجام شود- سبب عزّت مسلمين، و تحكيم پايه‌هاى دين، و وحدت كلمه، و مايه قدرت و شوكت در برابر دشمنان، و برائت از مشركين جهان خواهد شد، و اين كنگره عظيم الهى، كه هر سال در كنار خانه خدا تشكيل مى‌شود، بهترين فرصت را به مسلمانان براى بازسازى نيروهاى خويش، و تقويت پايه‌هاى اخوّت و برادرى، و خنثى كردن توطئه‌ها و نقشه‌هاى دشمنان اسلام در طول يكسال مى‌دهد.

ولى متأسّفانه همان گونه كه گروهى از مسلمين به عمق فلسفه اخلاقى حج نمى‌رسند، از فلسفه سياسى آن نيز بى خبرند. تنها به ظواهر قناعت مى‌كنند، و از