بسيار اتفاق افتاده كه طرفداران دو مسلك‌ (اعم از دانشمندان، مخترعان، نويسندگان، سياستمداران، ارتش و ...) در برابر يكديگر صف آرايى مى‌كنند. جنگ‌هاى سرد و گرم شروع مى‌شود. ممكن است عده زيادى از طرفين ايمان واقعى به هيچ يك از اين دو مسلك نداشته باشند و تنها شرايط زندگى و منافع شخصى، آنها را به همايت يكى از دو طرف وا داشته باشد، ولى به طور مسلم در ميان صفوف هر دو طرف، افرادى يافت مى‌شوند كه به مسلك خود ايمان دارند و به همين دليل به حمايت آن برخاسته و از آن دفاع مى‌كنند.

بديهى است كه وقتى طرفين به جان هم مى‌افتند، به كشتن و نابود كردن يكديگر افتخار مى‌كنند و چنين به نظر مى‌رسد كه نه تنها وجدان هر دو طرف هم از اين عمل راضى است، بلكه به خود مى‌بالند و اين اعمال را قدمى در راه خدمت به جهان بشريت مى‌دانند! در حقيقت وجدان اين دو گروه در دو راه متناقض سير مى‌كند و دو حكم مخالف يكديگر صادر مى‌نمايد و به همين دليل وجدان هر دو آسوده است.

چرا چنين جريانى پيش آمده؟ براى اينكه وجدان هر يك تابع تشخيص عقل اوست و به طور مسلم عقل و فكر يكى از طرفين‌ (يا هر دو) دچار اشتباه شده، اما همين اشتباه فكرى، وجدان را هم- كه يك قدرت اجرايى است- به گمراهى كشانيده است!

4- رابطه وجدان با آداب و رسوم‌

وضع محيط و آداب و رسوم نيز نقش مهمى در قضاوت وجدان دارد.