اصلاح و اقتدار است، و اگر ناقص يايى باشد به معناى حزن و غم و اندوه است.

اين احتمال نيز داده شده كه هر دو معنا به يكى باز گردد، زيرا غم و اندوه و تأسف نسبت به چيزى سبب اصلاح و درمان و مداواى آن مى‌شود.

به هر حال در آيه مورد بحث ظاهراً به معناى اقتداء و پيروى است (از اين جهت كه پيروى و اقتدا به بزرگان يكى از بهترين طرق اصلاح به شمار مى‌آيد).

قابل توجه اين‌كه‌ «اسوه» مانند قدوه معناى مصدرى دارد، و به معناى اقتدا كردن و پيروى نمودن و سرمشق گرفتن است- نه معناى وصفى، آن‌چنان كه در تعبيرات امروز متداول شده؛ به تعبير ديگر قرآن نمى‌فرمايد: پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم مقتداى شما است بلكه مى‌گويد: «در وجود او اقتداى شايسته و سرمشق نيكو است.» (دقت كنيد).

تعبير به‌ «لقد» براى تأكيد است و ذكر «كان» اشاره به اين حقيقت است كه هميشه پيغمبر مقتداى مسلمين بوده است.

اگرچه مخاطب در اين آيه (ضمير لكم) تمام مؤمنان‌اند ولى جمله‌ لِمَن كَانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الآخِرَ وَ ذَكَرَ اللَّهَ كثيراً [1]. نشان مى‌دهد تنها كسانى مى‌توانند از اين مقتداى بزرگ، بهره گيرند كه داراى اين اوصاف هستند؛ هم اميد به رحمت خدا و روز رستاخيز دارند، و هم خدا را بسيار ياد مى‌كنند.

اگرچه اين آيه ناظر به استقامت و پايمردى فوق‌العاده پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم در ميدان جنگ احزاب است؛ ولى مورد آيه نمى‌تواند مفهوم آن را تخصيص بزند، بلكه مفهوم آن از هر نظر مطلق و خالى از قيد و شرط است.

پاسخ به يك سوال‌

در اين‌جا اين سؤال پيش مى‌آيد كه آيا اقتداى كامل و بى‌قيد و شرط نسبت به كسى بدون داشتن مقام عصمت امكان‌پذير است؛ پس اين دستور، گواه روشنى بر

[1]. سوره احزاب، آيه 21.