[مُشرقين:]

«فَأَتْبَعُوهُمْ مُّشْرِقينَ»

بعضى از مفسران احتمال داده‌اند: منظور از «مشرقين» از مادّه‌ «إِشراق» حركت بنى اسرائيل به سوى شرق و پيروى فرعونيان از آنها در همين جهت بوده است؛ زيرا مى‌دانيم كه سرزمين «بيت المقدس» نسبت به مصر، منطقه شرقى محسوب مى‌شود. [1]

[مُشْفِق:]

«مِّنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ»

قابل توجّه اين كه‌ «خشيت» به معناى هرگونه ترسى نيست بلكه ترسى است كه توأم با تعظيم و احترام باشد و همچنين‌ «مُشْفِق» از مادّه‌ «اشفاق» به معناى خوف و ترسى است آميخته با محبت و احترام (چون در اصل از مادّه‌ «شفق» گرفته شده كه روشنى آميخته با تاريكى است). بنابراين، ترس آنها از خداوند، همچون ترس انسان از يك حادثه وحشتناك نيست، و همچنين «اشفاق» آنها همچون بيم انسان از يك موجود خطرناك نمى‌باشد، بلكه ترس و اشفاقشان آميزه‌اى است از احترام، عنايت و توجه، معرفت و احساس مسئوليت.

اما در سوره‌ «مؤمنون»، از آنجا كه‌ «خشيت» بيشتر جنبه قلبى دارد و «اشفاق» جنبه عملى را شامل مى‌شود، ذكر اين دو، به صورت علت و معلول در آيه، روشن مى‌سازد كه آنها كسانى هستند كه ترس آميخته با عظمت خدا در دل‌هايشان جاى كرده است و آثار آن در عملشان و مراقبتهايشان نسبت به دستورات الهى نمايان است. و به تعبير ديگر «اشفاق» مرحله تكامل «خشيت» است كه در عمل اثر مى‌گذارد، و به پرهيز از گناه و انجام مسئوليت‌ها وا مى‌دارد. و به طورى كه «راغب» در «مفردات» مى‌گويد: اين ماده هنگامى كه با كلمه‌ «من» متعدى شود، مفهوم‌ «خوف» در آن ظاهرتر است، و هنگامى كه با كلمه‌ «فى» متعدى گردد، مفهوم‌ «توجّه و عنايت» در آن بيشتر است.

اين كلمه، در اصل از مادّه‌ «شفق» گرفته شده، كه همان روشنى آميخته با تاريكى است. [2]

[مشكاة:]

«مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ»

«مشكاة» از مادّه‌ «شَكاة» در اصل، به معناى روزنه و محل كوچكى بود كه در ديوار ايجاد مى‌كردند و چراغ‌هاى معمول قديم را براى محفوظ ماندن از مزاحمت باد و طوفان، در آن مى‌نهادند، و گاه از داخل اطاق طاقچه كوچكى درست مى‌كردند و طرفى را كه در

[1]. شعراء، آيه 60 (ج 15، ص 267)

[2]. انبياء، آيه 28 (ج 13، ص 428)؛ مؤمنون، آيه 57 (ج 14، ص 286)؛ طور، آيه 26 (ج 22، ص 451)