[كَلْم:]

«لا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ»

«كَلْم» در اصل به‌معناى تأثيرى است كه با چشم يا گوش درك مى‌شود وبه‌معناى تأثيرى كه با چشم درك مى‌شود نيز آمده است. [1]

[كَلِمَات:]

«مِداداً لِكَلِمَاتِ رَبِّي»

«كَلِمَات» جمع‌ «كلمه» است و در اصل به معناى الفاظى است كه انسان با آن سخن مى‌گويد، سپس به معناى گسترده‌ترى اطلاق شده، و آن هر چيزى است كه مى‌تواند بيانگر مطلبى باشد، و از آنجا كه مخلوقات گوناگون اين جهان هر كدام بيانگر ذات پاك خدا و علم و قدرت اويند، به هر موجودى‌ «كلمة اللَّه» اطلاق شده، مخصوصاً در مورد موجودات شريف‌تر و باعظمت‌تر، اين تعبير به كار رفته. [2]

[كلمه:]

«وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ»

«كلمه» از مادّه‌ «كَلْم» در آيه 19 سوره‌ «يونس»، اشاره به سنت و فرمان آفرينش دائر به آزادى انسانها است، كه از آغاز چنين بوده است؛ چه اين كه اگر منحرفان و مشركان بلافاصله مجازات شوند، ايمان موحدان تقريباً جنبه اضطرارى و اجبارى پيدا مى‌كند، و حتماً از روى ترس و وحشت خواهد بود، و چنين ايمانى نه مايه افتخار است، و نه دليل بر تكامل.

و در لغت به معناى گفتار، و هر گونه جمله است و حتى به سخنان مفصل و طولانى نيز «كلمه» گفته مى‌شود.

و اگر مى‌بينيم گاهى به معناى «وعده» آمده است مانند: وَ تَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنى‌ عَلى‌ بَني‌ إِسْرائيلَ بِمَا صَبَرُوا: «وعده پروردگارت درباره بنى‌اسرائيل در مقابل صبر و استقامتى كه كردند انجام پذيرفت».

نيز از همين نظر است؛ زيرا انسان به هنگام وعده دادن جمله‌اى مى‌گويد كه وعده را در بر دارد.

و نيز گاهى «كلمه» به معناى دين و آئين و حكم و دستور مى‌آيد كه آنها نيز به همين ريشه باز مى‌گردد.

در اين كه منظور از «كلمه» در سوره‌ «انعام»، «قرآن» است يا «دين و آئين خدا» يا «وعده پيروزى» كه به پيامبر صلى الله عليه و آله داده شده؟

احتمالات مختلفى داده‌اند، كه در عين حال منافاتى با هم ندارند، و ممكن است آيه ناظر به همه آنها بوده باشد.

ولى از آن نظر كه در آيات قبل سخن از «قرآن» در ميان بوده با اين معنا مناسب‌تر

[1]. انعام، آيه 34 (ج 5، ص 268)

[2]. كهف، آيه 109 (ج 12، ص 618)؛ لقمان، آيه 27 (ج 17، ص 87)