اختيار و آزادى اراده بندگان است، نه شيطان مجبور است شيطنت كند، نه كافران مجبورند راه كفر و عناد و راه شيطان را پيش گيرند، و نه سرنوشت قطعى و خارج از اراده، براى كسى مقرر شده است. [1]

[ظُلَل:]

«في‌ ظُلَلٍ مِّنَ الْغَمَامِ»

«ظُلَل» جمع‌ «ظُلَّة» (بر وزن قلّه) به هر چيزى گفته مى‌شود كه سايه افكن باشد.

مفسران نيز براى آن چند معنا ذكر كرده‌اند:

«راغب» در «مفردات» مى‌گويد: «ظُلّه» به معناى «ابرى است كه سايه مى‌افكند»، و غالباً در مواردى به كار مى‌رود كه موضوع ناخوشايندى در كار است.

بعضى نيز، آن را به معناى «سايبان» از مادّه «ظلّ» دانسته‌اند. و بعضى نيز، آن را به معناى كوه گرفته‌اند.

گر چه اين معانى- در رابطه با آيه 32 سوره‌ «لقمان»- تفاوت زيادى با هم ندارد، ولى، با توجّه به اين كه در قرآن كراراً اين كلمه به معناى ابرهاى سايه‌افكن آمده، و با توجّه به اين كه تعبير «غَشِيَهُم» (آنها را مى‌پوشاند) تناسب بيشترى با معناى ابر دارد، اين تفسير نزديك‌تر به نظر مى‌رسد. يعنى امواج عظيم دريا آن چنان برمى‌خيزد، و اطراف آنها را احاطه مى‌كند كه گويى ابرى بر سر آنان سايه افكنده است، سايه‌اى وحشتناك وهول‌انگيز.

«ظُلَل» به معناى پرده‌اى است كه در طرف بالا نصب شود، بنابراين اطلاق آن در سوره‌ «زمر» بر فرشى كه در زير پا گسترده است، يك نوع اطلاق مجازى و از باب توسعه در مفهوم كلمه است.

بعضى از مفسران، گفته‌اند: چون دوزخيان در ميان طبقات جهنم گرفتارند پرده‌هاى آتش هم بالاى سر آنها، و هم زير پاى آنها است، و حتى اطلاق كلمه «ظُلَل» بر پرده‌هاى پايينى، مجاز نيست. [2]

[ظلم:]

«لا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمينَ»

«ظلم» تنها ستم كردن به ديگران نيست، بلكه ظلم (در برابر عدل) در سوره‌ «بقره» به معناى وسيع كلمه به كار رفته و نقطه مقابل عدالت به معناى گذاردن هر چيز به جاى خويش است. بنابراين ظلم آن است كه شخص يا كار يا چيزى را در موقعيتى كه شايسته آن نيست قرار دهند.

«ظلم» در سوره‌ «زمر» معناى وسيعى دارد كه هم شرك را شامل مى‌شود، و هم مظالم ديگر را. [3]

[1]. آل عمران، آيه 182 (ج 3، ص 253)؛ انفال، آيه 51 (ج 7، ص 248)؛ ق، آيه 29 (ج 22، ص 282)

[2]. بقره، آيه 210 (ج 2، ص 105)؛ لقمان، آيه 32 (ج 17، ص 99)؛ زمر، آيه 16 (ج 19، ص 426)

[3]. بقره، آيه 124 (ج 1، ص 505)؛ زمر، آيه 37 (ج 19، ص 510)