پاسخ دين خدا همواره كامل بود، لكن قبلا در معرض نسخ و افزونى بود و در آن زمان بوسيله وحى چيزهايى حلال يا حرام مى‌شد، و اين مطلب منافات ندارد كه هنگامى كه دين بمرحله‌اى برسد كه از هر گونه فزونى و كم و كاست، ايمن باشد، كامل خوانده شود.

مثل اينكه گويند: عدد ده كامل است و چون عدد صد، بيشتر و كاملتر است، عدد ده، ناقص شمرده نمى‌شود.

2- يعنى: امروز حج شما را كامل كردم و بلد حرام را به شما اختصاص دادم و امروز مشركى همراه شما نيست. اين معنى از سعيد بن جبير و قتاده و مختار طبرى است.

گويند: خداوند بعد از اين آيه، آيه آخر سوره نساء(يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلالَةِ ...) نازل فرموده است.

فراء گويد: آخرين آيه‌اى كه نازل شد، همين است. اگر اين مطلب، صحيح باشد. اين قول ترجيح پيدا مى‌كند، لكن در باره آن خلاف است 3- يعنى امروز شر دشمنان را از سر شما كوتاه و شما را بر ايشان غالب ساختم، چنان كه گوئيد: اكنون سلطنت و آنچه مى‌خواهيم براى ما كامل شد. يعنى از آنچه مى‌ترسيدند، خيالتان راحت شد، اين قول از زجاج است.

از امامان باقر و صادق ع روايت است كه اين آيه، هنگامى نازل گرديد كه پيامبر در روز غدير خم، در حين بازگشت از حجة الوداع، على را براى مردم علم و پيشوا ساخت. مى‌فرمايند: آخرين امر واجبى كه خداوند نازل فرمود، همين است. بعد از آن ديگر، فريضه‌اى نازل نشد.

سيد عالم، ابو الحمد، مهدى بن نزار حسينى از ابو القاسم، عبيد اللَّه بن عبد اللَّه حسكانى، از ابو عبد اللَّه شيرازى از ابو بكر جرجانى، از ابو احمد بصرى، از احمد بن عمار بن خالد، از يحيى بن عبد الحميد حمانى، از قيس بن ربيع، از ابى هارون عبدى، از ابو سعيد خدرى، روايت كرده است كه: چون اين آيه نازل شد، پيامبر فرمود اللَّه اكبر! كه دين كامل و نعمت تمام و خدا از رسالت من و ولايت على بن ابى طالب‌