و عالم است زيرا كار منظم و محكم جز از عالم و نظم دهنده و حسابدان سر نتوان زد چنان كه ايجاد جز از دست توانايى نتواند شد.

و نيز اين مطالب دلالت دارد كه صانع اينهمه هستى قديم و ازلى است زيرا اگر خود حادث بود و از اول نبود نياز به محدثى و پديد آرنده و موجدى ديگر داشت و همچنين آن ديگرى نيز محدثى مى‌خواست و سر به تسلسل ميزد و تسلسل باطل است.

و اما گردش شب و روز با چنين حسابى دقيق و نظمى سرسام‌آور كه در ميليونها سال بر قانونى صحيح جريان دارد و هرگز كم و زياد و بى‌نظمى در آن راه نيافته دلالت دارد كه دست صانع توانا و دانا و حكيمى آنها را چنين ايجاد و مرتب كرده است كه درباره او عجز و سهو تصور نميرود.

(الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى‌ جُنُوبِهِمْ‌): يعنى عاقلان كسانيند كه از خلقت جهان بر وجود خدا استدلال ميكنند و هم خدا را در حال ايستاده و خوابيده و نشسته ياد مينمايند.

و گفته‌اند يعنى خدا را تا آخرين حد توانايى در حال سلامت و مرض ياد ميكنند سالم در قيام و مريض در حال نشسته يا خوابيده و مراد نماز است كه بنام ذكر ناميده شده است. اين قول على بن ابراهيم است در تفسيرش و اين دو تفسير با هم منافات ندارد.

(وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‌):

يعنى عاقلان در خلقت زمين و آسمانها مى‌انديشند تا بر يگانگى خدا و كمال قدرت و علم او استدلال كنند و ميگويند:

(رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا): يعنى خدايا اينهمه را عبث و بى‌هدف نيافريدى بلكه براى هدفى صحيح و مصلحتى آفريده‌اى كه دليل علم و وحدانيت تو باشد.

(سُبْحانَكَ‌): يعنى منزه و پاكى كه بعبث چنين كارى كرده باشى بلكه براى توجه مردم بثواب و پرهيز ايشان از عذاب آفريدى.

(فَقِنا عَذابَ النَّارِ): بلطف خود ما را از عذاب نگهدار. آيه دلالت دارد كه كفر و گمراهى و زشتيها مخلوق خدا نيست زيرا همه اينها باتفاق دانشمندان باطل است و