عمل فرمان نداده است بلكه سركش و طغيان آنان را وادار به تكذيب تو نموده است.

(أَمْ يَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ)؟ يعنى: يا آنكه ميگويند: پيامبر از پيش خود قرآن را ساخته است، و از پيش خود آن را بدروغ بخدا نسبت داده است.

و تقوّل عبارتست از گفتار تحميلى، و اين لغت جز در مورد دروغ استعمال نميشود.

(بَلْ لا يُؤْمِنُونَ) يعنى: ولى جريان آن طور كه اينان فكر ميكنند نيست، بلكه براى آنان نيز ثابت شده است كه اين قرآن از سوى خداوند است، و لكن آنان از روى عناد و حسادت و استكبار آن را تصديق نميكنند، سپس خداوند آنان را ملزم به آوردن دليل فرموده آنان را به ميدان بحث و استدلال فرا خوانده ميفرمايد(فَلْيَأْتُوا بِحَدِيثٍ مِثْلِهِ) يعنى: اگر راست ميگويند پس بروند گفتارى بفصاحت و نظم و حسن بيان و زيبايى قرآن يا سخنى نزديك آن بياورند.

(إِنْ كانُوا صادِقِينَ) يعنى: اگر راست ميگويند كه محمد قرآن را از پيش خود ساخته است، حال كه توانايى آوردن سخنى مانند قرآن را ندارند پس بدانند كه محمد اين قرآن را از پيش خود ساخته، بلكه اين قرآن از جانب خداوند نازل شده است، آن گاه خداوند بر آنان به ابتداى آفرينش استدلال كرده ميفرمايد:

(أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيْرِ شَيْ‌ءٍ) يعنى: آيا اينان فكر ميكنند كه بيهوده آفريده شده‌اند؟ و خلقت آنان عبث بوده است، و حساب و كتابى در كار نخواهد بود، و كسى به آنان امر و نهى نخواهد كرد، و نظير اين معنا از زجاج نقل شده است.

از ابن كيسان نقل شده است يعنى: آيا اينان بيهوده آفريده شده‌اند؟

و آنان را رها نموده‌اند، و اين معنى مانند معناى اولى است.

بعضى هم گفته‌اند يعنى: آيا اينان بدون آنكه آفريدگار و مدبّرى داشته‌