مقصود:

هم اكنون، بدنبال نقل گفتگوهايى كه ميان رهبران و تبعه آنها جريان مى‌يابد، به نقل گفتار شيطان در روز قيامت، پرداخته، مى‌فرمايد:

(وَ قالَ الشَّيْطانُ‌): به اتفاق همه مفسران، مقصود ابليس است كه به دوستان و پيروان خود، سخن مى‌گويد.

(لَمَّا قُضِيَ الْأَمْرُ): ابن عباس و حسن گويند: يعنى هنگامى كه خداوند از حكم ميان مردم فارغ مى‌شود و اهل بهشت به بهشت و اهل جهنم بجهنم، مى‌روند. شيطان با مردم آغاز سخن مى‌كند، بديهى است كه شيطان كوچكتر از آن است كه بميل خود سخنى بگويد. بنا بر اين آنچه مى‌گويد، به اذن پروردگار است. مقاتل گويد: براى شيطان منبرى در آتش مى‌گذارند و او از فراز منبر، اهل جهنم را مورد ملامت قرار مى‌دهد.

(إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِ‌): خداوند در پيرامون بعث، نشور، حساب، پاداش و كيفر به شما وعده حق داد.

(وَ وَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ‌): من هم شما را وعده دادم كه بعث و نشور و بهشت و جهنمى نيست. برخى گويند: يعنى شما را وعده كردم كه اگر گناه كنيد از كيفر خلاص مى‌شويد، لكن به شما دروغ گفتم. برخى گويند: يعنى به وعده خود وفا نمى‌كنم.

(وَ ما كانَ لِي عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُكُمْ‌): من شما را اجبار نكردم، فقط شما را از راه وسوسه، دعوت كردم.

(فَاسْتَجَبْتُمْ لِي‌): شما هم راه بدى اختيار و مرا اجابت كرديد. برخى گويند:

يعنى من در باره آنچه مى‌گفتم، دليلى نداشتم. فقط شما را دعوت مى‌كردم. بنا بر اين، استثنا، منقطع است. يعنى: من شما را بگمراهى دعوت كردم و شما مرا تصديق و اجابت كرديد و سخن مرا بسوء اختيار خود پذيرفتيد.

(فَلا تَلُومُونِي وَ لُومُوا أَنْفُسَكُمْ‌): مرا- بخاطر كيفرى كه بخاطر كجروى،