و زمين نيست و اين رسم عرب است كه براى دور كردن مطلب و ابديت آن اينگونه سخن ميگويند مثلا كارى را كه هرگز نميخواهند انجام دهند ميگويند «لا افعل- ذلك ما اختلف الليل و النهار و ما دامت السماوات و الارض، و ما نبت النبت، و ما اطنت الإبل و ما اختلف الجرة و الدرة، و ما ذرّ شارق»- تا شب و روز در گردش است و آسمان و زمين بر پا است، و گياه ميرويد، و شتر ناله ميكند، و يا دهانش كف ميكند، و يا آفتاب ميتابد من اينكار را نمى‌كنم- و يا امثال اين كنايات كه منظور انجام ندادن كار است براى هميشه، منتهى چون بخيال خودشان اين چيزها قابل تغيير و تبديل نيست و هميشگى است با اين الفاظ ميگويند، خداى سبحان نيز در اين آيه روى خرد و فهم آنها و محاورات كلام آنها اينگونه فرموده است. و عمرو بن معديكرب در همين باره گويد:

و زهير نيز گفته:

كه اشياء فوق را هميشگى و غير قابل زوال خيال كرده‌اند.

و در معناى جمله‌(إِلَّا ما شاءَ رَبُّكَ) نيز دانشمندان وجوهى گفته‌اند:

1- استثناء در زيادى است يعنى زيادى عذاب در مورد دوزخيان و زيادى نعمت درباره بهشتيان، و خلاصه معنى اين است كه اشقياء در دوزخند و «زفير» و «شهيق» دارند بجز آن مقدار كه خدا بخواهد عذابشان را بيفزايد چنانچه شخص برفيقش بگويد «من يكهزار دينار از تو طلبكارم بغير از دو هزار دينارى كه در فلان روز بتو قرض دادم» كه در اينجا دو هزار دينار بيش از يكهزار است و زيادى هرگز از چيز اندك استثناء نمى‌شود، و در حقيقت «الا» بمعناى «سوى» است چنانچه گفته شود «ما كان معنا رجل الا زيد» كه‌

[1]- بجان پدرت سوگند كه هر برادرى از برادر خود جدا ميشود مگر ستاره‌هاى فرقدان.

[2]- بدانكه حوادث روزگار دائم و هميشگى نيست مگر كوه‌هاى پا بر جا و آسمان و ستارگان و پروردگار ما و روزهاى معدود و شبها.