جاى آن بحث شده و هر دو از جاهاى مشكل قرآن است.

اول- در اينكه خلود و جاويدان ماندن آنها در دوزخ محدود بمدت دوام آسمانها و زمين شده ...

دوم- در معناى جمله‌اى كه بصورت استثناء آمده كه فرموده‌(إِلَّا ما شاءَ رَبُّكَ)- مگر آن كس را كه خدا بخواهد ...-[1] اما در مورد تفسير جمله اول چند قول است:

1- ضحاك و جبائى گفته‌اند: منظور آسمان و زمين آخرت است كه از اين آسمان و زمين دنيا بصورت ديگرى در قيامت تبديل ميشوند و آسمان و زمين آخرت فنا و زوال ندارد و هميشگى است.

2- منظور آسمان و زمين بهشت و جهنم است، زيرا هر چه بالاى سر انسان است آن را آسمان گويند چنانچه هر چه را پاى انسان روى آن قرار گيرد زمين گويند. و اين وجه نيز مانند وجه اول و يا نزديك بآن است.

3- وجهى است كه حسن گفته و آن اين است كه اين جمله براى تشبيه ذكر شده و معناى‌(ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ ...) يعنى تا قيامت بر پا است و آن هميشگى است چنانچه دوام آسمان و زمين دنيا بمقدار مدت دوام دنيا است.

4- جمله مزبور كناية از ابديت و هميشگى بودن است و منظور خصوص آسمان‌

[1]- آنچه موجب شده كه مؤلف( ره) در اينجا بطور مبسوط بحث كند و اين آيه شريفه را از آيات مشكله قرآن كريم بداند مطلبى است كه در بادى نظر از ظاهر آيه استفاده ميشود زيرا از دو جاى اين آيه بحسب ظاهر استفاده ميشود كه كفار و اهل شقاوت هميشه در دوزخ نيستند و باصطلاح مخلد در جهنم نخواهند بود، يكى از جمله« ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ ...» كه توقف آنها را در دوزخ محدود بزمان وجود آسمانها و زمين فرموده و ما بطور قطع ميدانيم كه روزى فرا ميرسد كه آسمانها و زمين از هم متلاشى شده و نابود شوند، و ديگر از آنجا كه فرمود« إِلَّا ما شاءَ رَبُّكَ» كه توقف آنها را معلق بمشيت خود دانسته و حكم به خلود آنها نفرموده است ...

با اينكه در آغاز آيه و هم چنين در آيات ديگر قرآنى حكم بخلود كفار در جهنم شده و توقف آنها را در دوزخ محدود و معلق بچيزى نفرموده است؟