در اين آيه آن است كه شايسته نيست مشركان را واگذارند كه مسجد بدست آنها باشد.

و نيز در اينكه گواهى دادن آنها بر زيان خويش بكفر (در جمله‌( شاهِدِينَ عَلى‌- أَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ) چگونه است اختلاف است، سدّى گفته: مثل همين كه از نصرانى بپرسند: چه دينى دارى؟ بگويد: نصرانى، و يهودى در پاسخ بگويد: من يهودى هستم، و از مشرك بپرسند: دينت چيست؟ بگويد: مشرك هستم. و حسن گفته: يعنى همان سخن ايشان دليل بر كفر آنها است، چنانچه گويند: سخن فلانى دليل بر بطلان مدعاى او است، و ديگرى گفته: منظور آن سخنى بود كه در تلبيه ميگفتند يعنى اينكه ميگفتند: «لبيك لا شريك لك الا شريكاً هو لك تملكه و ما ملك»[1]، و ابن عباس گويد:

گواهى آنها همان سجده آنها براى بتان بود با اينكه اعتراف داشتند كه آنها مخلوق هستند، و معناى آيه اين است كه آنها با رفتار و احوال خود بزيان خويش گواهى ميدادند، و معناى گواهى دادن و شهادت همان اظهار كردن است.

(أُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ) يعنى همان اعمالى را كه مانند عبادت مردمان با ايمان انجام ميدادند باطل است بخاطر آنكه آن را طورى انجام ميدادند كه در نزد خدا مستحق ثواب نبودند.

(وَ فِي النَّارِ هُمْ خالِدُونَ) يعنى در آتش براى هميشه جاودانند.

(إِنَّما يَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ) لفظ «انما» براى اثبات مطلبى و نفى مطالب ديگر جز آن بكار رود، و در اينجا معناى آيه اين است: تعمير مسجد نكند كسى- بوسيله زيارت و انجام عبادت در آن يا به بنا و ترميم ويرانى آن- جز آن كس كه اقرار بيگانگى حق كرده و بروز قيامت اعتراف دارد.

(وَ أَقامَ الصَّلاةَ) يعنى نماز را با حدود و مقررات آن بپا دارد.

(وَ آتَى الزَّكاةَ) و زكات را در جايى كه واجب شود بمستحقش بپردازد.

(وَ لَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ) يعنى جز خدا از هيچيك از آفريدگان نترسد. و اين جمله‌

[1]- يعنى: بلى شريكى براى تو نيست جز همان شريكى كه تو او را و هر چه را دارد مالك هستى.