رونق مجدد اسلام سياسى
مرادى مجيد

پيروزى اسلام گرايان در انتخابات پارلمانى مغرب، پاكستان، تركيه و بحرين ثابت كرد كه پديده اسلام گرايى سياسى برخلاف انتظار نظريه‌پردازان برجسته غربى، به «پايان تاريخ‌» خود نزديك نشده است. اين پيروزى‌ها نشان داد كه اسلام گرايان مى‌توانند با مشاركت در بازى دموكراتيك و به دست آوردن كرسى‌هاى پارلمان و رسيدن به قدرت و مشاركت در آن و يا رهبرى اپوزيسيون، كارنامه سياسى موفقى داشته باشند. اين پيروزى‌ها هم‌چنين نشان داد كه امريكا با خلط ميان «افراطى‌ها» و «ميانه روها» ى اسلام‌گرا دچار خطاى بزرگى شده‌اند. در مقابل زيان‌هايى كه جريان خشونت طلب و افراطى طالبانى متحمل شد، جريان اعتدالى توانست‌با برنامه‌هايى بهره‌مند از پشتيبانى توده‌ها و برخوردار از تشكل و سازمان تشكيلاتى به مراكز قدرت دست‌يابند.
چگونه اسلام گرايان چنين نتايج‌بزرگى را در انتخابات پارلمانى كسب كنند؟ آيا طرح‌هاى جديدى مطرح است كه مى‌خواهد با مشاركت دادن اسلام گرايان در روندهاى دموكراتيك، در دراز مدت پديده خشونت در ميان برخى حركت‌هاى اسلامى را از بين ببرد؟
بسيارى از تحليل گران سياسى عرب و اروپايى پس از حادثه يازده سپتامبر بر اين باور شدند كه پديده اسلام سياسى در راه زوال قرار دارد.
در ميان گرد و غبار آن حادثه و حوادث بعدى، بسيارى به عمد و برخى بر اساس بدفهمى سازمان‌ها و حركت‌هاى سياسى اسلام گراى معتدل و مخالف خشونت را با سازمان‌هاى اسلام گراى خشونت طلب و راديكال در جايگاهى برابر نشاندند.
گويا ژيل كيپل پژوهشگر فرانسوى كه با كتاب «اخوان المسلمين‌» اش مشهور شد، نخستين كسى است كه «افول اسلام سياسى‌» را پيش گويى كرده است. پس از وى بسيارى از پژوهشگران و روزنامه نگاران غربى ايده وى را پروردند. پژوهشگر و جامعه شناس فرانسوى، اوليويه‌روآ، كتابى با عنوان «شكست اسلام سياسى‌» منتشر كرد. وى در اين كتاب اسلام گرايى را فاقد قدرت ايجاد همبستگى و توازن و تحرك مى‌شمارد.
محاصره اقتصادى و تبليغاتى جريان‌هاى اسلام گراى تندرو - و معتدل - پس از يازده سپتامبر برخى صاحب نظران را به اين گمان انداخته بود كه اين پديده كه در نيمه دهه هفتاد ميلادى در مصر پاگرفته (تشكيلات جهاد اسلامى در سال 1973 و جماعت تكفير و هجرت در سال 1974) و پس از پيروزى انقلاب اسلامى ايران، در دهه هشتاد قرن گذشته به اوج خود رسيده بود، با چنين اقداماتى رو به نابودى خواهد نهاد. گذشته از محاصره اقتصادى و تبليغاتى، ايالات متحده اقدام به گنجاندن اسم بسيارى از حركت‌ها و سازمان‌هاى اسلامى در ليست‌سازمان‌هاى تروريستى كرد و در اين كار تمايزى بين گروه‌هاى تندرو و معتدل ننهاد. اقدام ايالات متحده در غالب موارد مورد تقليد اتحاديه اروپايى هم قرار گرفت. اين وضع بسيارى از تحليل گران سياسى را واداشت تا منتظر ساعت پايان جماعت‌هاى اسلامى باشند. آنان گمان كردند كه هجوم بين المللى و امريكايى مانند صاعقه‌اى تر و خشك اسلام گرايان را يكجا خواهد سوزاند; اما روشن شد كه اين انتظارات، بيرون از مسير تاريخ و قوانين تاريخى و اجتماعى قرار داشته است.

پيروزى‌هاى چشمگير در جغرافيايى گسترده

حزب «عدالت و توسعه‌» در مغرب و تركيه، پيروزى‌هاى غير مترقبه‌اى را كسب كردند. حزب عدالت و توسعه در دو انتخابات پياپى، كرسى‌هاى انتخاباتى‌اش را در مجلس تا سه برابر افزايش داد و به عنوان حزب سوم پارلمان مطرح شد. اين حزب پيشنهاد ائتلاف در دولت‌سيد ادريس جطو را رد كرد تا رهبرى اپوزيسيون را در دست داشته باشد. سعد الدين عثمانى رييس اين حزب، اعلام كرد كه به فعاليت‌هاى دموكراتيك خود در سايه ارزش‌هاى جامعه مغرب ادامه خواهند داد.
اما حزب عدالت و توسعه در تركيه به پيروزى قاطعى دست‌يافت. اين حزب 363 كرسى از 550 كرسى پارلمان را به دست آورد تا بتواند به تنهايى و بدون ائتلاف با ديگر احزاب، تشكيل دولت دهد و افزون بر اين رهبران سياسى دوزيست و احزاب كهنه كارى را از صحنه حذف و رهبرانى در سطح مسعود ايلماز و تانسو چيللر و رجايى كوتان را - پس از شكست احزابشان در كسب حداقل 10% آرا كه حداقل آرا براى ورود به مجلس است - به كناره‌گيرى از فعاليت‌هاى سياسى وادار كند.
در مقابل اين پيروزى بزرگ، نتايجى كه حزب عدالت و توسعه كسب كرد، از حد تجارب اسلام گرايان پيشين - مانند نجم الدين اربكان رهبر حزب سابق رفاه اسلامى كه براى تشكيل دولت‌يك بار با چيللر و يك بار با ايلماز ائتلاف كرده بود - فراتر رفت. اين بار رجب طيب اردوغان بر اساس حكم قضايى از نامزدى پارلمان و در نتيجه از عهده دارى منصب نخست وزيرى ممنوع شده است. با اين حال وى در همه محافل داخلى و خارجى به عنوان رهبر حزب پيروز تركيه شناخته شده و تغييراتى كه به تصويب پارلمان تركيه و تاييد رييس جمهور تركيه رسيده است، راه را براى نخست وزيرى وى بازكرد.

پاكستان و طالبان

پيروزى ناگهانى شوراى همكارى - كه شامل شش جماعت اسلامى است - در انتخابات پارلمانى اخير، موجى از بحث‌ها و تحليل‌ها را برانگيخت. اين شورا 53 كرسى از 150 كرسى پارلمان را به دست آورد. مهم‌تر اين كه پيروزى اسلام گرايان به شكست‌حزب حاكم در كسب اكثريت مطلق - كه پرويز مشرف از دير زمان انتظار آن را مى‌كشيد - انجاميد. اسلام گرايان هم‌چنين موفق شدند تا حمايت دو حزب مخالف ديگر، يعنى حزب مردم به رهبرى بى نظير بوتو و حزب مسلم ليگ به رهبرى نواز شريف را - كه هر دو از دشمنان سرسخت پرويز مشرف هستند - به دست آورد و اگر كارها به شكل طبيعى پيش مى‌رفت، مولوى فضل الرحمان رهبرى شوراى همكارى، بايد دولت را تشكيل مى‌داد. ائتلاف اسلام گرايان و دو حزب مخالف «مردم‌» و «مسلم ليگ‌» ، بزرگ‌ترين خطرى است كه قدرت مشرف را تهديد مى‌كند; زيرا در صورتى كه مقدمات قانونى بازگشت‌بى‌نظير بوتو - كه از سال 98 در تبعيد به سر مى‌برد - به عرصه سياسى فراهم آيد، اوضاع براى مشرف بغرنج‌تر خواهد شد.
مطبوعات آمريكا از اسلام گرايانى كه در انتخابات پارلمانى پاكستان به پيروزى دست‌يافتند، با عنوان «جاده صاف‌كن‌هاى طالبان‌» ياد كرده‌اند. دليل اين نامگذارى آن است كه اسلام گرايان پاكستانى، مخالف هم پيمانى اين كشور با امريكا در جنگ با تروريسم هستند. در مغرب و تركيه و بحرين و حتى در انتخابات شهردارى‌هاى الجزاير، اسلام گرايان ميانه رو كه در سياست داخلى و خارجى، اعتدال را به عنوان استراتژى خود برگزيده‌اند، به پيروزى رسيدند. رهبر حزب عدالت و توسعه، رجب طيب اردوغان به غرب اطمينان داد كه كشورش شاهد تحولات ريشه‌اى در سياست‌خارجى، مبتنى برانگيزه‌هاى دينى نخواهد بود.

تشكل‌هاى اسلامى الجزاير

در الجزاير تشكل احزاب اسلامى كه شامل حزب الاصلاح، حركه مجتمع مسلم و النهضه مى‌شود، موقعيت‌خود را به عنوان قدرت دوم يا سوم در انتخابات شهردارى‌ها حفظ كرد. اين بار نيز همچنان انتخابات پارلمانى حزب الاصلاح به رهبرى عبدالله جاب الله از دو حزب ديگر پيش افتاد. اين حزب در جهت مخالفت‌با اوضاع موجود حركت مى‌كند و همين گويا عامل سبب پيش افتادنش بود; زيرا حركت مجتمع مسلم و حركت النهضه كه در تثبيت اوضاع موجود مى‌كوشند، آراى كمترى كسب كردند. در سايه انسداد سياسى و بحران اجتماعى و فرهنگى و اقتصادى و تجربه موفق مغرب، براى رونق يافتن دوباره جريان‌هاى اسلام‌گرا و منزوى شدن جريان خشونت گراى كور و بازگشت اعتبار به جبهه نجات اسلامى در سيماى جديدش، بازنگرى در مواضع و ارزيابى مجدد آن ضرورى به نظر مى‌رسد.
عصام عريان يكى از نمايندگان سابق اخوان المسلمين در مجلس خلق، معتقد است‌بزرگ‌ترين درس الجزاير اين بود كه مشاركت در حكومت، بدون داشتن برنامه و استراتژى مشخص، براى احزاب اسلامى زيان‌بار است.

اسلام‌گرايان در بحرين

اسلام‌گرايان سنتى بحرين در غياب اسلام‌گرايان شيعى كه انتخابات را تحريم كردند، به پيروزى مهمى دست‌يافتند، اسلام‌گرايان 19 كرسى از 40 كرسى پارلمان را به دست آوردند. اگر اسلام‌گرايان شيعى - كه شامل جمعيه‌الوفاق الوطنى الاسلامى، جمعيه العمل الاسلامى، جمعيه التجمع الديمقراطى و جمعيه العمل الديمقراطى مى‌شوند - انتخابات را تحريم نكرده بودند، قطعا يكى از نمايندگان اسلام‌گرا به منصب رياست مجلس دست مى‌يافت.

هدف راهبردى و هدف تاكتيكى

پيروزى جريان‌هاى اسلامى در انتخابات پارلمانى، از پاكستان و بحرين و تركيه گرفته تا الجزاير و مغرب، درس‌ها و تجربه‌هاى مهمى براى فعالان اسلامى به همراه دارد:
1. پيروزى دو حزب «عدالت و توسعه‌» در مغرب و تركيه، رهاورد فعاليت پيگير و مداوم و آرام و مبتنى بر راهبردى دراز مدت است كه دقيقا فوائد مشاركت در انتخابات و بر دوش كشيدن بار سنگين مسئوليت و تمرين در ميدان عمل و عبرت‌گيرى از خطاهاى ديگران و كاستن از ميزان ترس ديگران از خود و بهره‌گيرى از درگيرى‌ها و چالش‌هاى منطقه و بين‌المللى - مانند چالش غرب با جريان افراطى طالبان و بن لادن - را مشخص مى‌كند. اخوان المسلمين مصر، پيش از شركت در انتخابات پارلمانى 1987م، دوره‌اى طولانى از نفوذ در ادارات دولتى را طى كرده بود و در اين سال نيز تنها در برخى حوزه‌هاى انتخاباتى نامزد معرفى مى‌كرد.
آنچه در تجربه موفق حزب عدالت و توسعه تركيه، جالب توجه بود اين است كه اين حزب همكارى با رقيب خود يعنى حزب جمهورى خواه خلق را پذيرفته و در اين راه تلاش هم كرده است. هرچند اين حزب لائيك و مرتبط با افكار آتاتورك است و طبعا مخالف روش اسلامى‌اى است كه حزب عدالت و توسعه از آن پيروى مى‌كند، اما هوش و ذكاوت سياسى اسلام‌گرايان آنان را واداشت تابا نيروهاى ديگر در عرصه سياسى، تعاملاتى برقرار كنند. گذشته از اين، پيروزى حزب عدالت و توسعه در پرهيز از تحريك ارتش تركيه كه داراى خط و نشان لائيك است، قابل توجه است. ژنرال حلمى اوزكوك رئيس ستاد ارتش تركيه تصريح كرد كه اراده ملت را كه سبب پيروزى حزب ميانه‌رو عدالت و توسعه شده است، محترم خواهد داشت. رجب طيب اردوغان تجربه دوره‌اى پربرخورد بين اسلام‌گرايان با ارتش را در سال 1997 م دستمايه سياستى هوشمندانه قرار داد كه به پيروزى حزبش منجر شد. وى در سال 97 به سبب قرائت‌يك بيت‌شعر در ميان مردم منطقه ديار بكر، چهار ماه را در زندان سياسى گذراند. آن بيت‌شعر چنين بود: مناره‌ها، سرنيزه‌هاى ما و گنبدها كلاه خود ما و مساجد لشگرگاه‌هاى ما است‌». با آن كه اين بيت‌شعر در كتاب‌هاى درسى تركيه به كار رفته است، اما وضعيت تيره‌اى كه بين اسلام‌گرايان و ارتش در آن زمان وجود داشت، سبب شد تا وى طعم زندان را براى مدت چهار ماه بچشد. اردوغان از تجربه زندان استفاده كرد و روشى جديد را در پيش گرفت. وى از حزب فضيلت‌به رهبرى نجم‌الدين اربكان جدا شد و برنامه اصلاحات ريشه‌اى‌اش را كه به پيدايش حزب عدالت و توسعه انجاميد، اعلام كرد. درست 15 ماه پس از تاسيس حزب تازه‌اش، اكثريت مطلق صندلى‌هاى پارلمانى را درو كرد. در پاكستان نيز اسلام‌گرايان در كسب اعتماد قبايل و دو حزب مسلم ليگ و مردم موفق شدند و توانستند ائتلافى قوى در برابر قدرت ژنرال مشرف پديد آورند.
2. يكپارچگى نيروها و حركت‌هاى اسلامى در ضمن برنامه‌كارى مشترك و ارائه ليست‌هاى مشترك انتخاباتى به سبك پاكستان، راهى واقع‌بينانه براى پيروزى اسلام‌گرايان است. در انتخابات پارلمانى مصر در سال 1987 بيانيه‌هاى جداگانه‌اى از سوى تشكيلات جهاد اسلامى و جماعت اسلامى صادر شد كه مشاركت جماعت اخوان‌المسلمين را در انتخابات پارلمانى به شدت محكوم مى‌كرد. در اين بيانيه‌ها پارلمان، «مجلس كفر» خوانده شده بود. طبعا درگيرى جريان‌هاى اسلامى با يكديگر، به تضعيف نيروهايشان منجر مى‌شود. در انتخابات سال 2000م در مصر اسلام‌گرايان ميانه‌رو (اخوان) هفده‌كرسى پارلمان را به دست آوردند و اكنون اپوزيسيون حقيقى را آنان تشكيل مى‌دهند، هر چند با عنوان حزبى‌شان به رسميت‌شناخته نشده‌اند، با اين حال استقلال خود را حفظ كرده‌اند. در مغرب هم جماعت‌هاى اسلامى، همگى پشت‌سر حزب عدالت و توسعه ايستادند; به ويژه جمعيت العدل و الاحسان - به رهبرى عبدالسلام ياسين - كه از هيچ پشتيبانى‌اى دريغ نكرد. در بحرين هم كه پس از 29 سال، نخستين انتخابات پارلمانى را تجربه كرد، تحريم آن از سوى اسلام‌گرايان شيعه، سبب كاهش وزن اسلام‌گرايان در مجلس شد. شيوه تحريم انتخابات، شيوه‌اى ناكارآمد است و زيان آن فقط به احزابى مى‌رسد كه از اين فرصت صرف‌نظر مى‌كنند. اخوان‌المسلمين در سال 1990 م انتخابات را تحريم ولى در سال 2000 م در انتخابات شركت كرد و 17 كرسى را به دست آورد و نمايندگانش برنامه‌هاى اين حزب را در مجلس مطرح مى‌كنند. در پاكستان، نخستين اقدام اسلام‌گرايان در پارلمان اين بود كه طرحى را تصويب كردند كه براساس آن اداى سوگند بايد براساس متن مذكور در قانون اساسى پاكستان باشد; نه قانون اضطرارى پرويز مشرف.
خلاصه سخن اين كه تجربه موفق جريان‌هاى اسلامى در كشورهاى ياد شده، نشان مى‌دهد، كه اولا پيش‌گويى شتابزده برخى صاحب‌نظران و تحليل‌گران سياسى غربى و غير غربى كه زوال اسلام سياسى را انتظار مى‌كشيدند، خام و به دور از واقع‌بينى و بلكه نوعى خيالپردازى است. قدرت عنصر دين در جوامع اسلامى فراتر از حدى است كه تحليل‌گران غربى و شرق‌شناسان اروپايى تصور كرده‌اند. اين عنصر در اين جوامع هدايت‌گر و محرك جنبش‌هاى بزرگ سياسى و اجتماعى بوده و گويا خواهد بود و ثانيا جريان‌هاى اسلام‌گرا قدرت بازتوليد و بازيافت درونى را دارند و مى‌توانند داده‌هاى منطقه‌اى و جهانى را در تصميم‌سازى خود دخالت دهند و از خطاهاى گذشته پند بگيرند و براى دست‌يابى به اهداف بزرگ از گام‌هاى كوچك آغاز كنند.