شيعه و موازنه قدرت در عراق
آزاد پور رضا

مقدمه
براى اولين بار انتخابات سراسرى عراق پس از سرنگونى رژيم بعث در روز 30 ژانويه (11 بهمن) برگزار مى‌شود. در اين انتخابات تاريخى و پرالتهاب مردم عراق، 275 نماينده مجلس ملى را انتخاب مى‌كنند. نمايندگان منتخب پس از برگزيده شدن طبق قانون، رئيس جمهور و معاون وى را نيز انتخاب مى‌كنند. بنابراين احزاب و يا حزب پيروز در اين انتخابات، اگر بيگانگان و به ويژه امريكا مسير قانونى آن را دستخوش تغيير نكنند، بر همه امور مسلط مى‌شود. در اين رقابت انتخاباتى 120 حزب و گروه در عراق مجاز به شركت در انتخابات هستند كه طبق قانون هر كدام از اين احزاب، بايد فهرست انتخاباتى ارائه دهند كه حداقل 12 و حداكثر 275 كانديدا در آن گنجانده شود. رقابت اصلى در انتخابات آتى ميان سه جمعيت سياسى و مذهبى وجود دارد: 1. فهرست ائتلافى شيعيان تحت حمايت آيت‌الله سيستانى 2.فهرست كردها 3. فهرست اياد علاوى، نخست وزير كه به فهرست دولتى معروف است و از حمايت امريكا برخوردار است.
از آنجا كه شيعيان با توجه به وضعيت كيفى و كمى مطلوبى كه براى آنها در اين انتخابات قابل تصور است، در اين نوشتار به موقعيت تاريخى و كنونى شيعيان و تأثير ايشان در فرآيند انتخابات مى‌پردازيم:

تاريخچه شيعيان در عراق
به روايت تاريخ، سرزمين عراق و كوفه از آغاز شكل‌گيرى فرقه انقلابى شيعه جولانگاه دوستداران اهل بيت عصمت و طهارت بوده است. پرواضح است كه يكى از دلايل انتقال دارالخلافه از مدينه به كوفه توسط حضرت على(ع)، امام نخست شيعيان، طرفدارى اهالى اين ديار از خاندان رسول(ص) بود. امامان پس از حضرت امير(ع) مانند امام موسى كاظم(ع) و امام حسن عسكرى(ع) نيز به دلايل سياسى به آن سرزمين رفتند. در اين بين، نامه اهل كوفه در دعوت از امام حسين(ع) بسيار معروف است. پس از امامان نيز به سبب تأثير عميقى كه اين بزرگان بر جاى گذاشته بودند، باعث گرديد تا سرزمين عراق همواره قطب شيعه‌نشين جنوب غرب آسيا محسوب شود. بارگاه زيارتى امامان معصوم در اين ديار از دير زمان سبب انسجام و وحدت شيعيان در عراق بوده است. شيعيان هر چند در طول تاريخ همواره مورد ستم بوده‌اند، اما هيچگاه شكننده نبوده‌اند. اعتقادات عميق و بنيادين آنها سبب شده است كه هيچ وقت از اعتقادات انقلابى و عدالت‌خواهانه خود، عقب‌نشينى نكنند. شيعيان عراق دوران خفت‌بار خلفاى عباسى بغداد و جهان گسترى صلاح‌الدين ايوبى را پشت سر نهاده‌اند تا به امروز رسيده‌اند.

شيعيان در سال‌هاى اخير
شيعه در دوران معاصر با محوريت حوزه علميه نجف نسبت به تحولات سياسى در عراق، همواره مؤثر بوده‌اند و هزينه داده‌اند و دو فرآيند طى 40 سال اخير تأثير بسزايى در تعاملات سياسى آنها داشته است.
1. سركوب فعاليت‌هاى سياسى آنها توسط اعضاى حزب بعث، در اواخر دهه 1970 و همچنين سركوب آنها در دهه 1980. شيعيان در اين برهه زمانى با خشونت سنگين حكومتى از جانب حزب بعث و صدام حسين مواجه شدند. شهادت محمد باقر صدر و تعداد زيادى از آل حكيم مربوط به اين سال‌هاست.
2. سركوب قيام سال 1991 و پس از جنگ اول خليج فارس كه به نسل‌كشى شيعيان در جنوب عراق انجاميد. اين وقايع خونبار، صرف نظر از كشتار جمعى تعداد انبوهى از شيعيان و نخبگان آنها، ره‌آورد تأثير عميق انديشه‌هاى امام خمينى(ره) بر نسل جوان شيعيان در عراق را به دنبال داشت. امام خمينى(ره) طى اين سال‌ها مقبوليت بسيار زيادى نزد شيعيان عراق پيدا نمود و باعث شد تا نفوذ افرادى مانند چلبى به مراتب كاسته شود.
سياست مذهبى شيعه در عراق از زمان بنيانگذارى حزب الدعوة آغاز شد. اين حزب از اواخر دهه 1950 با همت دانشمند بزرگى مانند محمدباقر صدر تأسيس گرديد. از جمله اهداف مهم اين حزب ارائه يك ايدئولوژى مدرن براى شيعه و مقابله با انديشه‌هاى ماركسيست بود كه در آن سال‌ها معضل بزرگى براى اغلب كشورهاى جهان سوم بود. با وقوع انقلاب اسلامى در ايران و تثبيت حزب بعث در سال 1979 اين حزب، به قلع و قمع احزاب مذهبى پرداخت و محمد باقر صدر در سال 1980 به دار آويخته شد و عضويت در حزب الدعوة جرم تلقى شد. طى دو دهه 80 و 90 قرن بيستم ميلادى حزب الدعوة پراكنده شدند عده‌اى در لندن مسكن گزيدند و تعدادى به ايران مهاجرت كردند و تعدادى نيز در عراق و در منطقه فرات و ناصريه باقى ماندند. اعضاى اين حزب به دنبال پراكندگى جغرافيايى، اختلاف عقيدتى نيز پيدا كردند. آنانى كه در ايران بودند به نظريه حكومتى مانند جمهورى اسلامى متمايل بودند و اعضاى اين حزب در لندن تا حدودى به سمت سكولاريزه گرايش پيدا كردند. در اين ميان دولت سركوب‌گر صدام مصمم بود تا همه آنها را به نابودى بكشاند. در انديشه قومى‌نگر صدام مردم جنوب عراق بيگانه بودند از اين رو، 90 درصد تالاب‌هاى جنوب را - كه اغلب ساكنين آن شيعيان بودند - خشكاند و ساكنان آنجا را پراكنده كرد. طى اين سال‌ها مراجع شيعه مستقر در نجف مهم‌ترين عوامل وحدت‌بخش بوده‌اند. هر چند به دلايل امنيتى كمتر مواضع خود را علناً بيان كرده‌اند. پس از درگذشت آيت‌الله خويى(ره) در سال 1992، نوعى شكاف نسلى پديد آمد. شيعيان سنتى و مسن به آيت‌الله سيستانى گرويدند، در حالى كه نسل جوان‌تر به آيت‌الله سيد محمد صادق صدر روى آوردند. آيت‌الله سيستانى در سال‌هاى نخست، تمايلى به دخالت در سياست نداشت و مانند مرجع سلف خويش، آيت‌الله خويى به نوعى گفتمان مدارا معتقد بود (البته پس از سرنگونى صدام مواضع سياسى در ايشان پررنگ و مؤثر شده است) در مقابل آيت‌الله صدر به نظريه حكومتى شيعه در ايران معتقد بود و داراى انديشه‌هاى انقلابى بودند و به همين منظور، پليس عراق در سال 1999 ايشان را به همراه دو تن از پسرانش به شهادت رساندند.

شيعيان پس از سرنگونى رژيم بعثى
شيعيان از آنجا كه در سه دهه حكومت حزب بعث بيش از همه فرقه‌ها مصائب ديده بودند، نسبت به سرنگونى اين رژيم شادمان بودند، اما عدم هماهنگى ايشان نسبت به شرايط جديد سبب شد تا در اين دوران نيز برخى از رهبران كارآمد خود نظير آيت‌الله محمد باقر حكيم و سيد عبدالمجيد خويى را از دست بدهند.
مقتدا، فرزند كوچك سيد محمد صادق صدر پس از اشغال عراق، ظهور كرد و به سرعت بعثى‌ها را از شرق بغداد بيرون راند و آنجا را به نام »شهرك صدر« نامگذارى كرد. مقتدا صدر در كوتاه‌مدت چالش‌هاى زيادى براى اشغالگران ايجاد كرد. از آنجا كه شعارهاى ناسيوناليستى و موضوع »شيعيان عرب« را مطرح مى‌كرد خوش آيند بزرگانى نظير آيت‌الله سيستانى و حتى مجلس اعلا نبود و لذا پس از مدتى منزوى شد.
پس از اشغال، مجلس اعلا و شبه نظاميان سپاه بدر در شهرهاى شرق مانند بعقوبه و كوت مستقر شدند و در 29 آگوست 2003، در نجف بمب‌گذارى شد و آيت‌الله محمد باقر حكيم به شهادت رسيد پس از اين واقعه برادر وى، سيد عبدالعزيز حكيم جانشين وى شد. سيد عبدالعزيز حكيم در حال حاضر با هوشمندى كامل اوضاع را به پيش مى‌برد. اما مرجع گرانقدر آيت‌الله سيستانى پس از اشغال عراق و به شهادت رسيدن آيت‌الله حكيم مؤثرترين نقش و محور را در بين شيعيان داشته است و بسيارى از فجايع قوى را برطرف نموده است.

آمار شيعيان در عراق
امروزه آمار جمعيتى دقيقى در عراق وجود ندارد، اما دولت انتقالى عراق براساس فهرست يارانه كه به مردم داده شده است، جمعيت عراق 27/740/423 نفر است و چنانچه مهاجران و آوارگان مقيم خارج از عراق به آن افزوده شوند، جمعيت عراق به 30/740/423 نفر مى‌رسد. و گفته مى‌شود شيعيان بين 58 تا 62 درصد از جمعيت عراق را تشكيل مى‌دهند. سنى‌هاى عرب حدود 17 و شايد هم 20 درصد از جمعيت عراق را تشكيل مى‌دهند. سنى‌ها عمدتاً در بغداد و موصل زندگى مى‌كنند و عده اندكى نيز در بصره هستند كه با شيعيان ازدواج كرده‌اند و بيش از آنكه خود را سنى بدانند خود را عراقى مى‌دانند. سنى‌هاى عرب از آنجا كه بسيارى از آنها در بدنه رژيم بعث فعال بوده‌اند و امروزه نيز اقليت هستند، تمايلى به شركت در انتخابات ندارند و مرتب به دنبال تحريم آن و يا تعويق آن هستند.
اما، سنى‌هاى كرد كه حدود 20 درصد جمعيت عراق را تشكيل مى‌دهند بيش از آنكه به شيعه و يا سنى بپردازند خود را »كرد« مى‌دانند و عرق مذهبى آنها زياد نيست. كردها نيز حضور فعال و چشمگيرى در انتخابات آتى دارند و به دنبال سهم‌خواهى هستند.

فهرست‌هاى انتخاباتى در عراق
از مجموع حدود يكصد فهرست انتخاباتى مى‌توان با در نظر گرفتن شرايط سياسى و پايگاه اجتماعى هرگروه قومى و مذهبى و دينى مهم‌ترين اين فهرست‌ها را بررسى كرد.
1. فهرست ائتلاف شيعيان: اين فهرست كه مورد تأييد آيت الله سيستانى است با داشتن 238 نامزد، از پايگاه اجتماعى، مذهبى و سياسى گسترده‌اى برخوردار است و از طيف‌هاى گسترده‌اى از احزاب شيعه مانند؛ مجلس اعلاى انقلاب اسلامى عراق، حزب الدعوه الاسلاميه، منظمه العمل الاسلامى، تنظيم عراق، سازمان بدر، حزب ملى تركمن‌هاى عراق، اتحاد اسلامى كردهاى فعلى عراق، اتحاد ملى عراق و... در آن حضور دارند. اين فهرست از حمايت چهره‌هاى برجسته سياسى و حتى برخى از چهره‌هاى مشهور سنى عرب برخوردار است. اقليت مسيحى نيز حامى اين فهرست هستند طبق پيش‌بينى كارشناسان مسائل سياسى فهرست ائتلاف شيعيان دست كم 145 كرسى از 275 كرسى مجلس عراق را به دست مى‌آورد.
2. فهرست اتحاد كردستان: اين ليست دومين فهرست ائتلافى بزرگى است كه پس از ائتلاف شيعيان داراى وزنه سياسى در تعاملات انتخاباتى است. اين فهرست از حزب دموكرات كردستان و اتحاديه ميهنى كردستان و چند تشكل كوچك تركمانى تشكيل شده است. احتمال داده مى‌شود ائتلاف كردستان بتواند در انتخابت 43 كرسى را به دست آورد.
3. فهرست عراق: اين ائتلاف سومين تشكيلات تأثيرگذار در انتخابات ژانويه است كه توسط اياد علاوى نخست وزير دولت انتقالى هدايت مى‌شود. اين فهرست شامل حزب وفاق ملى علاوى و حزب كمونيست و مجموعه گسترده‌اى از شيوخ و عشاير عرب است. اياد علاوى از شيعيان سكولار است كه به حزب بعث منسوب مى‌شود. بنابراين پيش‌بينى مى‌شود از حمايت شيعيان عضو حزب بعث و برخى از سنى‌هايى كه با حزب بعث سمپات دارند برخوردار شود. محتمل است اين ائتلاف شيعيان سكولار بتواند حداكثر 39 كرسى از مجموع كرسى‌ها را تصاحب كند.
4. فهرست مسيحيان: هرچند بسيارى از اقليت مذهبى مسيحيان در قالب فهرست‌هاى مربوط به شيعيان ظاهر شده‌اند
اما ائتلافى از احزاب آشورى، كلدانى و ارمنى تشكيل شده است كه در انتخابات عرض اندام مى‌كنند. احتمال داده مى‌شود فهرست مسيحيان بتوانند 7 كرسى مجلس را تصاحب كند.
فهرست‌هاى انتخاباتى ديگرى نظير فهرست‌هاى مستقل، تركمان‌هاى سنى، سنى‌هاى اسلام گراى عرب، اخوان المسلمين، لائيك‌هاى سنى عرب، دموكرات‌هاى مستقل به رهبرى عدنان باجه جى و... در اين انتخابات شركت دارند كه عمدتاً ائتلاف‌هاى شخصيت محور هستند و هركدام ممكن است تعداد اندكى و كمتر از ده كرسى را به دست آورند.
هم اكنون، با توجه به چشم انداز مثبت ائتلاف شيعيان گروه‌هاى مخالف، در راستاى سياست‌هاى ضدانتخاباتى خود تلاش مى‌كنند با گسترش خشونت كور به مناطق شيعه‌نشين و بمب‌گذارى‌هاى مكرر، شرايط اجتماعى را ناامن كرده و در نهايت شركت مردم در انتخابات را كم‌رنگ كنند تا مشاركت را به كمتر از 50% كاهش دهند.

پيامدهاى انتخابات براى شيعيان
تجديد حيات تشيع در عراق و پيامدهاى گسترده‌اى نه تنها براى توسعه سياسى عراق در سال آينده عراق بلكه براى كل منطقه خاورميانه به ارمغان مى‌آورد و موازنه قدرت را به نفع شيعيان دگرگون مى‌كند. پيوندهاى مذهبى و تاريخى، شيعيان را از لبنان تا پاكستان متصل مى‌كند. پس از سه دهه حكومت و اختناق اقليت سنى در عراق، شيعيان بارديگر حقوق خود را در عرصه سياسى مطالبه مى‌كنند. به دنبال پيروزى شيعيان در عراق پيوند علمى بين حوزه‌هاى علميه از لكنهو در هند تا زنگبار در تانزانيا و ديربورن در ميشيگان برقرار مى‌شود. تعاملات ايران، قدرتمندترين كشور شيعه در منطقه و مناسبات مذهبى بين دو كشور به نقطه اوج خود مى‌رسد. قبور و زيارتگاه‌هاى مقدس در عراق سبب مى‌شود شيعيان سراسر جهان كانون پررونقى را در آن ديار به وجود آورند و ره‌آوردهاى اقتصادى چشمگيرى براى آن كشور به دنبال داشته باشد.

رويكرد امريكا و اشغالگران به انتخابات عراق
انتخابات در عراق براى امريكا تبديل به يك تيغه دو لب شده است. اشغالگران از چشم‌انداز پيروزى شيعيان، به وحشت افتاده‌اند. اقدامات تروريستى و تفرقه‌افكنانه نتوانست اكثريت شيعه را از انتخابات آينده منصرف يا وادار به تعويق آن كند. از مدت‌ها قبل رايزنى‌هاى سياسى و ديپلماتيك براى به تعويق انداختن انتخابات شروع شد كه مؤثر نشد. روزنامه‌هاى امريكايى فاش ساختند كه دولت بوش در حال گفت‌وگو با رهبران شيعه است تا تضمين دهند صرف‌نظر از نتايج انتخابات، تعدادى از سمت‌هاى بالا را در اختيار اهل سنت قرار دهند. تجديد حيات شيعه در عراق منافع امريكا در ثبات عربستان سعودى را مخدوش مى‌كند. با تجلى شيعه قيموميت رياض نسبت به تفوق‌جويى تسنن در خاورميانه كاهش مى‌يابد. نيروهاى اشغالگر و متحدان آنها اينك در آستانه انتخابات احساس مى‌كنند در حكومت دموكراسى عراق جايگاهى ندارند به اختلاف شيعه و سنى به دليل حاكميت يافتن شيعه در انتخابات آتى دامن مى‌زنند و از طرفى نوستالژيك كردها را براى خود مختارى تقويت مى‌كنند.
امريكا و متحدانش كه تاكنون در پى تسلط برافكار و عقايد مردم عراق بوده‌اند و اينك خود را در اين راه شكست خورده مى‌دانند و لذا به جبهه‌هاى تازه‌اى روى آورده‌اند، اما عراقى‌ها از خواب غفلت بيدار شده‌اند و برآنند تا حكومتى مردمى را جايگزين حزب بعث و اشغالگران نمايند.

نتيجه
نيروهاى ائتلاف غرب به رهبرى امريكا با ساقط كردن حكومت حزب بعث و برداشته شدن غل و زنجير از دست و پاى جنبش‌هاى مردمى، نيروى توفنده و جديدى آزاد شده است كه خواهان تداوم اشغال در اين سرزمين باستانى نيست و در اين ميان اكثريت شيعه پس از 30 سال مناقشه اميد است به تحقق روياى جمهورى اسلامى در ديارى كه مستحق چنين حكومتى است جامه عمل بپوشاند.