پژوهشهاي در آستانه نشر



1. حياة الإمام زين العابدين
باقر شريف القرشى
ترجمه محمد رضا عطايى قوچانى
دوران زندگانى امام سجاد ـ ع ـ از ادوار شگفت تاريخ تشيّع و به لحاظ حركت شيعى و نمودارهاى مجاهدت و تلاش توانفرساى آن حضرت و يارانش, يكى از پربارترين, تنبه آفرين ترين و عبرت انگيزترين دوران تشيّع به شمار مى رود. كتاب گرانقدر آقاى باقر شريف, اطلاعات گسترده و سودمندى از دوران امامت و ابعاد مختلف زندگانى آن حضرت در اختيار مى نهد. در جلد اوّل اين كتاب, ابعاد عظيم شخصيت امام ـ ع ـ و امامت آن بزرگوار,همگامى امام در قيام مقدس اباعبداللّه الحسين ـ ع ـ و جلوه هاى زيباى عبادت آن بزرگوار سخن رفته است. و در جلد دوّم, از علم امام ـ ع ـ و مواعظ و حكمتهايش سخن رفته است. در اين جلد در ذيل عنوان مؤلفات امام ـ ع ـ به تفصيل از صحيفه سجادية, مناجات خمس عشر, رسالة الحقوق و از آنچه در منابع به عنوان (كتاب على بن الحسين) آمده است, سخن رفته و محتواى اين مجموعه و ابعاد زندگيساز معارف در آنها نموده شده است.
تحليلى از زندگانى سياسى امام ـ ع ـ و حاكمان زمانش و نيز چگونگى موضع امام در مقابل حاكمان و حوادث روزگار از ديگر مباحث مفيد كتاب است. گزارشى از اصحاب و راويان امام نيز در اين جلد آمده است.
ترجمه اين كتاب مدتى است آغاز شده است. جناب عطايى با همتى بلند و با همكارى كنگره جهانى حضرت رضا ـ ع ـ در پى آنند كه درباره زندگانى چهارده معصوم آثار ارزشمند و كارآمدى را به پارسى بازگرداند. اينك كتاب زندگانى امام حسن عسكرى ـ ع ـ درحال تجليد و نشر است و زندگانى امام هادى ـ ع ـ درحال چاپ است و پيشتر نيز زندگانى امام موسى بن جعفر ـ ع ـ منتشر شده است. از نويسنده بزرگ و سختكوش, حضرت باقر شريف قرشى, كتابهاى حياةالإمام الباقر ـ ع ـ حياة الإمام الحسين ـ ع ـ و حياة الإمام الحسن ـ ع ـ نيز منتشر شده است و اكنون آن بزرگوار, حياة الإمام الصادق ـ ع ـ را در دست پژوهش و تدوين دارد. از مجموعه يادشده, حياة الإمام الحسن ـ ع ـ ترجمه شده و بقيه به همّت كنگره جهانى حضرت رضا ـ ع ـ در دست ترجمه است. يادآورى كنم كه متن عربى حياة الإمام زين العابدين نه تنها فهرستهاى گونه گون ندارد, بلكه از فهرست موضوعى دقيق و مفصل نيز تهى است. اميد است فهرستهاى دقيق متنوع در ترجمه آن افزوده شود. 2. تذكرة السامع والمتكلم فى ادب العالم والمتعلّم
ابن جماعه كتانى
ترجمه محمد حسين ساكت
قاضى القضاة ابوعبداللّه محمد بن ابراهيم بن جماعه كتانى, ملقب به بدرالدين, از عالمان بزرگ قرن هفتم و هشتم هجرى است. ابن جماعه سالها در مدرسه قيميريه دمشق به تدريس علم حديث و فقه و اصول و تفسير پرداخت و آثار سودمندى از خود برجاى نهاد. از جمله كشف معانى القرآن, علوم الحديث و غير اينها. (طبقات المفسّرين داودى, ج2, ص 28; الوافى بالوفيات صفدى, ج2, ص 18; النجوم الزاهرة, ابن تغرى بررى, ج9, ص298 و ….) از جمله آثار مهم و گرانقدر وى, كتابى است در آداب استادى و دانشجويى با عنوان يادشده. اين كتاب هماره مورد توجه بوده و تأثير آن در نگاشته هاى پس از آن در موضوع تعليم و تعلّم بسيار روشن است. جناب دكتر محقق سالها پيش در مقالتى به معرّفى آن پرداخت و آرزوى ترجمه اش را به پارسى مطرح كرد. (نشر دانش, سال سوّم, شماره 1, مقاله (كتابى در آداب استادى و دانشجويى در اسلام), ص12).
اينك جاى خرسندى است كه اين اثر گرانقدر به همت جناب آقاى محمّد حسين ساكت به پارسى درآمده و در مراحل نهايى چاپ و نشر است. مترجم, كتاب را از روى نسخه محقق و منقّح آن كه در حيدرآباد هند به اهتمام سيد محمد هاشم ندوى چاپ شده, به فارسى برگردانده است. اين چاپ براساس سه نسخه مقابله و تصيح شده و در پانوشتها نكات سودمند و مفصلى درباره مطالب متن و توضيح اعلام رجال و غير اينها آمده است. مترجم, متن را با تمام پانوشتها به فارسى برگردانده و در مقدمه اى درازدامن از زندگانى مؤلف, وضع سياسى و اجتماعى و فرهنگى روزگار ابن جماعه, مراكز آموزش در دوران سلاطين مماليك, نقد و بررسى ديدگاههاى آموزشى ابن جماعه, مقايسه تذكرة السامع با منية المريد, مقايسه فصل ششم آن با (المعيد فى آداب المفيد والمستفيد) و… نوشته اند. 3. الدليل الى الفروق فى اللغة العربّيه اللغّويه
تحقيق و تنظيم محمد حسن بكايى
از جمله مباحث شيرين و دلكش ادبى, بررسى تفاوتهاى جزئى در معانى واژه هاى بظاهر مترادف است كه بويژه در زبان عربى بدان سان فراوان است كه برخى از اهل ادب وجود لغتهاى مترادف را به معناى مطلق كلمه منكر شده, و براين باورند كه هرگاه دو لغت به يك معنا به كار رود, يقيناً تفاوت ظريفى در مراد گوينده موجود است. گفتگو درباره آنچه گذشت, آثارى را پديد آورده است با عنوان (فروق اللغويه). در اين موضوع از جمله مى توان از فروق اللغويه ابوهلال عسكرى و فقه اللغه ثعالبى نيشابورى نام برد.
آقاى بكايى اينك با درهم آميختن كتابهاى يادشده و مراجعه به دهها عنوان كتاب ادبى, تفسير, فقهى و… اثرى پديد آورده اند بسيار گسترده و سودمند با عنوان (الدليل الى الفروق فى اللغة العربيّة). وى در يادداشتى كوتاه نوشته اند: سالهاست كه دست به تنظيم مجموعه اى به نام (الدليل… ) زده ام و در جهت تدوين آن به شصت كتاب از متون گوناگون مراجعه كرده و يادداشت بردارى كرده ام كه به يارى خداوند به زودى به چاپ خواهم سپرد. شايان ذكر است كه اين مجموعه تمام انواع فروق (لغوى, فقهى كلامى, فلسفى و… ) را دربرخواهد داشت. بدين سان, اثر جناب بكائى كتابى خواهد بود شامل و كامل كه اميد است به زودى شاهد انتشار آن باشيم. 4. ترتيب العين
محمد حسن بكايى
العين, اثر گرانقدر خليل بن احمد فراهيدى, كهنترين مجموعه لغوى در فرهنگ اسلامى است كه به عنوان منبع و مرجع فرهنگهاى بعدى مورد توجه عالمان و اديبان بوده است. خليل با العين, بناى معجم نگارى در فرهنگ اسلامى را بنياد نهاد و زمينه گسترش اين دانش را فراهم آورد. محمد النديم درباره ويژگى العين مى گويد:
حروف اين كتاب براساس خروج آن از حلق است و اوّل آن عين سپس حاء, هاء, غين, قاف, كاف, جيم, شين, صاد, ضاد, سين, راء, طاء, دال, ثاء, ظاء, ذال, تاء, زاء, لام, نون, فاء, ميم, واو, الف, و ياء است. (الفهرست للنديم, تحقيق رضا تجدّد, ص48; و ترجمه آن, ص74).
گفتگو درباره العين, چگونگى تدوين و انتساب آن به خليل بن احمد و جايگاه بلند آن در ادب عرب و تأثيرش در فرهنگهاى بعدى, بسيار چشمگير است و اين مقال را مجال پرداختن بدان نيست. (ر.ك: المعجم العربى از زكى قاسم, ص195; المزهر از سيوطى, ج1, ص76; الخليل بن احمد الفراهيدى أعماله و منهجه از مهدى مخزومى, ص15; لغتنامه دهخدا, مقدمه, ص228, مقاله دكترسيد جعفر شهيدى; معرفى كتاب العين, مجله حوزه, شماره 13, ص169 از محمد على مهدوى راد.)
اين كتاب سالها پيش به همت دكتر مهدى مخزومى و دكتر ابراهيم سامرايى در هشت جلد منتشر شد و به سال 1405, همان چاپ در ايران به گونه افست نشر يافت. ترتيب العين بسيار نامأنوس و يافتن واژه ها در آن مشكل است. محققان درپايان مجلدات, فهرست الفبايى واژه را به دست داده اند و از اين جهت مراجعه بدان را سهل كرده اند. افزون بر اين, چاپ ايران جلد نهمى دارد كه ويژه فهرستهاى متنوع آن است و پيشتر بدان پرداخته ايم. (آينه پژوهش, شماره1, ص84). اكنون جناب بكايى به ترتيب و تنسيق آن براساس الفباء دست يازيده و تمام واژه ها را به ترتيب معهود فرهنگهاى امروزى تنظيم كرده است. و در پايان كتاب, فهرستهاى شانزده گانه اى را تنظيم كرده است كه بسيار سودمند و كارآمد خواهد بود; مانند فهرست آيات, روايات, واژه ها, اشعار, جايها, قبايل, واژه هاى مستعمل, واژه هاى مهمل و….
وى مقدمه اى نيز نگاشته اند درازدامن و خواندنى و در ضمن آن از زندگانى خليل, جايگاه العين و چگونگيهاى بهره رسانى و شيوه تنظيم و تنسيق آن سخن گفته اند. در اين ترتيب برخى از اغلاط آن زدوده شده است و امّا در مجموع, مبناى ترتيب, همان چاپ شش جلدى بوده است كه اينك در دو جلد رحلى درحال چاپ و نشر است. 5. شرح توحيد صدوق
قاضى سعيد قمى
تحقيق نجفقلى حبيبى
محمدبن محمد مفيد, مشهور به قاضى سعيد قمى, از حكيمان و عارفان بزرگ سده يازدهم هجرى و مؤلفان و پژوهشيان باريك بين شيعى است كه در بيان و بنان عالمان و شرح حال نگاران, به حكيم, عارف واصل, اديب كامل, متشرّع ربانى و محقق صمدانى ستوده شده است, حضرت امام خمينى ـ رضوان الله عليه ـ از وى با عنوان (العارف الكامل) و (صاحب علوّ شأن و قوّت سلوك) ياد كرده اند (مصباح الهداية, ترجمه سيداحمد فهرى, ص38و43). وى در فلسفه, عرفان و توضيح احاديث, آثار ارجمند و بلندى دارد; از جمله: الاربعين, كليد بهشت, تعليقات اثولوجيا, اسرار صنايع, اسرارالصلوة, الفوائد الرضويّه, اسرارالعبادات, البرهان القاطع و النور الساطع, شرح توحيد صدوق و… .
قاضى سعيد قمى در آثار خود, غالباً به آنچه از ديگران نقل كرده به ديده نقد نگريسته است و با استقلال فكرى, قوت حافظه و سعه اطلاع و قدرت علمى ويژه به نقد و بررسى آراء ديگران پرداخته است. شرح توحيد صدوق وى كتابى است بزرگ و آكنده از تحقيقات عرفانى, فلسفى و حديث شناسى. مؤلف آن را در چهار جلد پرداخته است و اكنون گويا از جلد چهارم آن اثرى نيست. آقاى حبيبى دامن همت بر كمر ارادت زده اند تا مجموعه آثار اين عارف بزرگ را با چاپى منقح, مصحّح و روزآمد در اختيار پژوهشگران بگذارند. اينك, جلد اوّل از شرح توحيد صدوق وى, در سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى درحال حروفچينى است و اميد است به زودى نشر يابد و با انتشار مجلّدات ديگر اين كتاب و ديگر آثار اين چهره بلند و ناشناخته تشيع, مكانت علمى او باز شناخته شود. 6. ذكرى الشيعة فى احكام الشريعة
محمدبن محمدبن مكّى العاملى (الشهيد الأوّل)
تحقيق مؤسسة آل البيت لإحياء التراث
كارنامه فقهى فقيه بلندپايه محمدبن مكى عاملى, مشهور به شهيد اوّل, افزون بر پربرگ و بارى, ژرف است و دقيق. گزيده گويى, استوارنگارى, جزالت بيان و رصانت تعبير از جمله ويژگيهاى آثار آن ابر فقيه است. كتاب (ذكرى) نيز با اينكه فقط شامل كتابهاى طهارت و صلوة است; امّا در ميان فقيهان و عالمان از توجه درخورى برخوردار بوده و بسيارى از فقيهان بر آن شرح نوشته و يا بدان حاشيه زده اند. (ر.ك: الذريعه, ج6, ص86 و ج10, ص40). (ذكرى) به سال 1272 قمرى به صورت سنگى نشر يافته است (فهرست كتابهاى چاپى عربى, ص395) و همين چاپ به گونه افست بارها منتشر شده است.
اينك كتاب گرانقدر (ذكرى) به همت مؤسسه آل البيت لإحياء التراث مراحل نهايى تحقيق و تصحيح را مى گذراند و اميد است به زودى چاپ منقح آن منتشر شود. تحقيق كتاب چنان ديگر آثار تحقيقى اين مؤسسه به گونه جمعى سامان مى يابد. و افزون بر مقابله دقيق و ضبط اختلاف نسخه ها, تمام آيات, احاديث و اقوال با دقت و وسواس استخراج مى گردد. در استخراج اقوال, تنها به اقوال مصرّح بسنده نمى شود; بلكه تمام اقوال اشاره شده نيز با تكيه بر متون فقهى استخراج و عرضه مى گردد. كتاب بر پايه دو نسخه مقابله و تصحيح مى شود:
1) نسخه اى كهن و گرانقدر كه نويسنده در ربيع الثانى 784 قمرى استنساخ آن را پايان برده است. از تقارن تا ريخ نگارش و استنساخ آن چنين برمى آيد كه كتاب جزء به جزء پس از نگارش, استنساخ مى شده است.
2) نسخه آستان قدس رضوى كه نسخه اى است معتمَد و دقيق كه آثار تملّك عالمان بزرگى چون شيخ حسين بن عبدالصمد جباعى (پدر شيخ بهايى) و خود شيخ بهايى در آن پيداست.
با توجه به دقّت و ظرافت معهود در تحقيقات اين مؤسسه و زيبا و استوارى عرضه آثار, به توفيق خداوند در آينده اى نزديك, جستجوگران آگاهيهاى فقهى شاهد اثرى ارجمند با تحقيقى استوار خواهند بود.

7. منهج المقال في تحقيق احوال الرجال
ميرزا محمدبن على بن ابراهيم الحسينى استرآبادى
تحقيق مؤسسة آل البيت لإحياء التراث
محقق بزرگ, مجتهد ژرفنگر و رجالى پراطلاع, ميرزا محمد استرآبادى, مشهور به (صاحب رجال), از عالمان و پژوهشگران گرانقدر شيعى است كه در دانش رجال سه كتاب سامان داده است: 1. توضيح المقال, كه مختصر است. 2. تلخيص الأقوال فى معرفة الرجال, كه اندكى گسترده تر از اوّلى است. 3. منهج المقال كه بسيار مفصل است و از آن سخن خواهيم گفت.علاّمه شيخ آقابزرگ مى فرمايند:
نخستين كتاب را كسى ادعا نكرده است كه ديده باشد. تنها در فهرست نسخه هاى خطّى آستان قدس رضوى يادى از آن شده است. امّا دوّمى, نسخه هايش فراوان و مشهور است و سوّمين كتاب, منتشر شده است.
منهج المقال را (بهترين و جامع ترين كتاب رجاليه) (ريحانة الأدب, ج3, ص364) دانسته اند و گستردگى اطلاع و دقّت در ضبط آن را ستوده اند. در فهرست نسخه هاى خطّى آستان قدس رضوى (ج6, ص626) درباره آن چنين آمده است:
از كتب تحقيقى است و مورد توجه اعلام متأخرين. گفته اند شامل 6665 نام است: 6025 اسم, 505 كنيه, 68 لقب, 67 تن از زنان راوى حديث. اسامى راويان به ترتيب حرفى, دقيقاً ضبط شده است و همچنين از معروفين به القاب و كنيه و زنانى كه راوى حديث بوده اند, اين ترتيب رعايت شده است. پايان بخش كتاب ده فايده رجالى است.
كتاب يادشده براساس دو نسخه خطّى و يك نسخه چاپى كه براساس نسخه اى نگاشته شده به سال 1304 است, تحقيق و تصحيح مى شود. نسخه هاى خطى آن عبارت است از:
1) نسخه دانشگاه تهران, به خط شاگرد وى, محمد بن الحسن بن زين الدين الشهيد الثانى, معروف به محمد سبط. وى به سال 1016 نگارش آن را پايان برده و آن را بر مؤلف خوانده است. اين نسخه از مؤلف كتاب و ناسخ آن و ديگر عالمان, تعليقاتى به همراه دارد.
2) نسخه كتابخانه مرحوم آيت الله العظمى نجفى مرعشى, نگاشته شده به سال 1054 كه نسخه اى است مقابله و تصحيح شده.
در تحقيق و تصحيح كتاب افزون بر مقابله نسخه ها و كوشش در استوارسازى متن و عرضه متن منقح و دقيق و همسان با متن مؤلف, تمام اقوال از منابع رجالى و از مصادر اصلى استخراج و عرضه مى شود.
فقيه و متفكر بزرگ قرن دوازدهم هجرى وحيد بهبهانى, بر كتاب منهج المقال تعليقات گرانقدرى دارد كه آن نيز بر پايه دو نسخه خطّى و نسخه چاپى آن, تصحيح و تحقيق شده است و همراه متن منهج المقال به گونه پانوشت عرضه خواهد شد. 8. اوائل المقالات فى المذاهب والمختارات
شيخ مفيد
تحقيق دكتر مهدى محقق
محمد بن محمد بن نعمان عكبرى بغدادى, مشهور به شيخ مفيد, از متكلمان, فقيهان و قلّه سانان نستوه تاريخ تشيع است. او در آوردگاه انديشه ها هماره حضورى اعجاب آور, خستگى ناپذير و فيروزمند داشته است. آثار او آكنده است از تحقيقات ژرف, موضع گيريهاى استوار و ژرفنگريهاى هوشمندانه. و اين كتاب, يكى از نمونه هاى جدّى و گرانقدر آنهاست. استاد محمد رضا حكيمى در چگونگى محتواى آن نوشته اند:
(اوائل المقالات, فى المذاهب والمختارات). اين كتاب ـ چنانكه از نام آن پيداست ـ درباره عقايد و آراء متكلمان و علماى مذاهب است, در مورد مسائل گوناگونى كه در قلمرو تحقيقات دينى و اعتقادى قرار دارد. شيخ مفيد, در ضمن طرح اين مسائل, نظر خويش را بيان مى كند, و نظر ديگر علماى مذاهب را, چه مذاهب مشهور و چه غير مشهور, و چه نظريه اى كه اهل مذهبى آن را پذيرفته اند, يا نظريه خاصى كه يكى از متكلمان آن را اظهار داشته است. تسلط عجيب شيخ مفيد, بر آراء و افكار متكلمان و علماى مذاهب, در اين كتاب, به صورتى اعجاب آور, پديدار است.
اوائل المقالات به سال 1371 با مقدمه و تعليق عالم فاضل, شيخ فضل الله زنجانى, مشهور به شيخ الإسلام زنجانى, و تعليقات و اهتمام عالم بزرگوار عباسقلى واعظ جرندابى, به چاپ رسيده است. اينك آقاى دكتر مهدى محقق, متن آن را با چندين نسخه معتمد, از جمله نسخه اى كهن كه در تملك فيلسوف بزرگ مرحوم ميرزا طاهر تنكابنى بوده است, مقابله و تصحيح كرده و در سلسله انتشارات دانش ايرانى منتشر خواهد كرد.
اميد است چاپ جناب محقق با توجه به چاپ پيشين از دقت و استوارى بيشترى برخوردار باشد.