دست نوشتى عتيق از مناقب ابن شهر آشوب
جهانبخش جويان


دست نوشته هاى اسلامى فراوانى در سراسر جهان پراكنده است كه از شمار و چند و چون آنها آگاهيِ دقيق و كافى نداريم. در كشور خودمان نيز هنوز اطلاع مدوّن و بسامان و مجموعى از مجموعه دست نوشته هاى كتابخانه هاى دولتى و عمومى به دست نيست تا چه رسد به دست نوشته هايى كه در كنج خانه هايند و اگر از زوال و تلف جان به در برند, باز دانسته نيست چه سرنوشتى چشم مى داردشان!
اين ناچيز كه همواره در شوقِ زيارت و بهره مندى از مآثر تمدّن شكوهمند اسلامى غوطه ورست, چندى پيش به راهنمايى و اشارت استاد گرامى آقاى رسول جعفريان, ـ دام فضله ـ, به آستان يادگارى كرامند از سده هاى دور, باريافت; و اين قلم انداز كه باز به اشارت همان سرور ارجمند صورت پذيرفته, بازتاب آن زيارت خجسته است كه نعمت تكرار با آن همبَر شد و ـ بشرحى كه بيايد ـ به همنشينى بدل گرديد ـ والحمد لله حمد الشاكرين. يادى از ابن شهر آشوب و مناقب وى1
ابوجعفر محمد بن على بن شهرآشوب بن ابى نصر بن ابى الجيش مازندرانى, ملقّب به رشيدالدين و عزالدّين, مفسّر, محدّث, اديب و فقيهى امامى است كه از نسبت (سَرَوى) برمى آيد كه اصل اين خاندان از سارى باشد, ولى دقيقاً دانسته نيست وى كجا زاده شده است. به هر روى, ولادتش در سال 489هـ.ق رخ داده است. وى سفرهاى علمى فراوانى داشته و در طول عمر دراز پربركتش به افاضه و استفاضه فراوان, چه كتبى و چه شفاهى, كامياب گرديده است.
از جمله استادانش احمد غزالى, جارالله زمخشرى, ابوعلى طبرِسى, ابوالحسن بيهقى فريد خراسان, خطيب خوارزمى و قطب الدين راوندى اند و از شمار شاگردانش ابن ادريس حلّى و ابن بطريق حلّى و ابن ابى طى حلبى و ابن زهره حلبى, نامورترند.
آوازه مندترين آثار ابن شهرآشوب اينهاست: 1) مناقب ابى طالب ـ عليهم السلام ـ 2) معالم العلماء 3) متشابه القرآن و مختلفه. 4) مثالب النّواصب.
ابن شهرآشوب در گستره آگاهى ها و جامعيت و منش علمى مردى كم مانند و از اعاظم مفاخر اسلام است. گذشته از تبحّر علمى, طبعى موزون نيز داشته و شعر مى سروده است.
از حيث توثيق رجالى تا سده 11ق. درباره او سكوت شده, ولى در اين سده ميرداماد اجتهاداً وى را توثيق كرد و پس از آن در كتب رجالى به تكرار به توثيق وى پرداخته شده است.
ابن شهرآشوب 16شعبان 588ق. در حلب درگذشته و در جبل الجوشن در نزديكى محلّى مشهور به مشهد الحسين ـ عليه السلام ـ به خاك سپرده شده است.
شايد بتوان گفت (مناقب آل ابى طالب(ع)) مهم ترين يادگار اوست. اين كتاب نخست در 1313ق. در بمبئى و پس از آن به كرّات در ايران و عراق چاپ گرديده است.
تأليف مناقب اندكى پس از 553ق. در بغداد صورت گرفته است. بر بنياد آنچه در ديباچه آن آمده, اين كتاب با يادكرد مناقب پيامبر(ص) آغاز شده, آنگاه به يادكرد امامان(ع) پرداخته و سپس صحابه و تابعان را ياد نموده است; ليك نسخ موجود با ياد امام حسن عسكرى(ص) پايان مى پذيرد. احتمال اينكه مابقى مناقب را ابن شهرآشوب تأليف نكرده باشد, منتفى است, چراكه خود وى در معالم به بخش مربوط به امام مهدى ـ عجلّ الله تعالى فرجه الشريف ـ ارجاع كرده و ابن طاووس نيز از اين بخش بهره هايى را نقل كرده است.
حسين بن جبر, مناقب را تلخيص كرده و (نخب المناقب) نام نهاده است. اوصافى كه ابن جبر براى مناقب آورده, موجد اين پندارست كه نسخه مناقب موجود در دست او, از مناقب موجود نزد ما كامل تر بوده است.
ييافت نشدن برخى مطالب موجود در نخب در مناقب موجود نزد ما, در كنار كاستى پايانى كتاب, مسلم مى دارد كه مناقب ابن شهرآشوب تمام و كمال به دست ما نيفتاده و مناقب متداول و موجود, تلخيص يا تحرير يا شكل ديگرى از مناقب شهرآشوب است.
شايد ابن شهرآشوب در دو مرحله مناقب را تدوين كرده باشد: در مرحله نخست در همين حجم و حدّ مناقب موجود; و در مرحله سپسين, با افزايش حجم قبلى و ادامه مطالب, مانند نگارش بخش مربوط به امام مهدى(عج). مناقب موجود در دست ما, به مادر نسخه اى از مرحله يكم, نَسَب مى رساند و از افزايش و تكميل ثانوى بى بهره مانده است.
ابن شهرآشوب اثر ديگرى دارد كه ظاهراً تكميلگر نقش مناقب اوست. اين اثر (مثالب النواصب) است كه مؤلّف خود در معالم العلماء و در اجازه اى كه به على بن جعفر جامعانى داده, از آن ياد كرده است. گرچه از مثالب نسخه اى در دست هست, اما ـ مع الاسف ـ هنوز به طبع نرسيده است.2
از آنجا كه آثار ديگر ابن شهرآشوب ـ چون معالم العلماء و متشابه القرآن و مختلفه ـ به سخن بنيادين نوشتار ما نمى پيوندد, از يادكردِ آنها چشم مى پوشيم. دست نوشت عتيق مناقب در اصفهان
دست نوشتى عتيق از مناقب ابن شهرآشوب در كتابخانه نوبنياد دولتى موسوم به (كتابخانه ابن مسكويه) در اصفهان وجود دارد كه در نوع خود اگرنه بى مانند, كم مانند, و بس ممتازست.
بيشترينه كتب خطّى محفوظ در اين كتابخانه, همان مخطوطات (كتابخانه عمومى اصفهان) (كتابخانه فرهنگ) است كه از كتابخانه اى بسته و كم رواج به كنج طبقه فوقانى اين كتابخانه نوبنياد به پناه آمده است.3
گنجينه دست نوشته هاى ياد شده اگرچه چندان عريض و طويل نيست, از جهاتى ـ از جمله: ميراثدارى يك بهره تراث فرهنگ ـ شهرى بزرگ چون اصفهان, و همچنين احتوا بر برخى كتب خاندان ظلّ السلطان, بجدّ نگريستنى و دربر دارنده نفايسى است ديدنى و بررسيدنى.
دست نوشتِ ديرينه مناقب كه در كنج گنجينه آرميده است, به رغم اهميّت و دُردانگى چشمگيرش و با اين كه ـ هرچند باجمال ـ سال ها پيش نام و ياد و نشانش در فهرست ناتمام مانده اى به نام (فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه عمومى اصفهان)4 آمده, ـ بناسزا ـ ديرى است كه مغفول و مجهول مانده و جز ويژگان كسى از روز و حال آن سراغى نجسته است.
دريغ كه از سرنوشت دست نوشت كرامند ياد شده آگاهى زيادى نداريم و روشن نمى دانيم كى به اصفهان و چگونه به گنجينه كتابخانه فرهنگ سابق راه يافته است. به هر روى, نسخه خطى قديم مناقب كتابخانه فرهنگ سابق (كه فعلاً در كتابخانه ابن مسكويه نگهدارى مى شود) نسخه اى است وقفى.
ييادداشت واقف كه در كناره صفحه يكم متن, در هامش خطبه ابن شهرآشوب ـ قدّس سرّه ـ آمده, چنين است:
(بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد للّه الذى جعل مناقب آل ابى طالب من اوضح الواضحات وذكرها ومواظبتها والوقوف عليها من اعظم القربات
وبعد, فقد جعلت هذا الكتاب موقوفا على اولادى الذكور ثم الذكور من الذكور وهكذا فى كل طبقة فاذا انقرض الذكور بالمره كان موقوفا على اهل العلم وفوضت التولية الى نفسى ثم الى الحاكم الشرعى
حرره خادم المذهب الجعفرى محمد جعفر بن محمد صفى الفارسى فى 5شهر محرم 1279.).
دست كم بخشى از دست نوشت ـ آنگونه كه بشرح تر بازخواهيم گفت ـ سالى پيش از درگذشت نويسنده (ابن شهرآشوب) كتابت گرديده و البته چون اكثر صفحات دست نوشت به يك خط و آن هم خط راقم تاريخ مذكورست, تعلّق بيشترينه صفحات به اين تاريخ يا اندكى پس از آن خدشه ناپذير است مى ماند صفحات نونوشته آغاز و انجام كه بس كهنه و يادگار سده هفتم است.
دست نوشت بر نسخه اى كه به خطّ مصنّف ـ يعنى: ابن شهرآشوب ـ بوده عرضه گرديده و با آن مقابله شده است. در صفحه 88, در حاشيه, مى خوانيم ـ به خط قديم اصلى (ظ.) ـ: (بلغت المقابله بالنسخه التى بخط المصنف); اين نسخه خط مصنّف (ره), ظاهراً اصل و مأخذ كتابت دست نوشت موجود نيز هست, چرا كه در گوشه فوقانى ص97 آمده: (بلغت المقابله بنسخه الاصل التى بخط المصنف) و در گوشه تحتانى ص280: (قوبل الاصل الذى بخط المصنف).
اعتماد بر اين مقابله, آنگاه افزون مى شود كه بدانيم كاتب در كار خويش دقّت و بصيرتى داشته است; نمونه آن, اينكه: در ص61, در حاشيه, عبارتى با رمز (صح) افزوده و در هامش نوشته: (بلغت المقابله); در بالاى صفحه, در گوشه چپ, آمده: (رابعة الاول من المناقب); نيز: در ص65 در حاشيه: (بلغ); و: ص71 و 121 و…, حاشيه: (بلغت المقابله). اين خُرده مكتوبات, نمودار عنايتى است كه بر فراز و فرود امر كتابت هزينه گرديده است.
كاتب ـ چنان كه شيوه كاتبان آن روزگاران بوده ـ لفظ (فصل) را در آغاز فصول يا نام هاى قائلان ـ چون (اميرالمؤمنين) عليه السلم, (الصادق) عليه السلم, (القاضى), (عكرمَه), (ابن عباس) و… ـ را به طرزى ديگرگون, ممتاز نگاشته. البته چنين نيست كه در همه اسماء و همه جا اين قاعده به يك منوال رعايت شده باشد.
مختصات كتابتى ويژه دست نوشت نيز سازگار با قدمت آن است, چنان كه شيوه ويژه اى در كتابت همزه دارد: گاهى حذف نموده و گاهى به طرزى ويژه و جز در مواضع امروزينه قرار مى دهد.
در حاشيه صفحات ـ چنان كه رسم برخى امروزيان هم هست ـ عناوين كوتاهى نهاده شده كه نشان دهنده محتويات و راهنماى مراجعات است; مانند: (حديث الغار) (ص119) و (حديث الاسراء) (ص164) و (صفة البراق) (ص166).
در حركت و نقطه گذارى اين عبارات كنارى, از قلم قرمز بهره گرفته اند و البته گه گاه در نشانه گذارى هاى داخل متن نيز اثر اين قلم قرمز وجود دارد.
نام شاعران را نيز كثيراً در كنار اشعار نوشته, مانند: (الصاحب), (مهيار), (ابن طوطى), (ابن علويّه) (چنين در نسخه: تشديد بر روى ياء),5 (دعبل), (ابوالحسن بُويَه), (ابن حمّاد), (الشريفُ المرتَضى) و (رشيد و طواط ـ معناه الخفاش) و… اشارت كرده بوديم و اينك به تفصيل مى گوييم:
از آغاز دست نوشت تا ابتداى صفحه 19 به خط كاتب ديگرى, جز كاتب متن اصلى است. همچنين از ص439 تغيير قلم و كاتب در كار است, ولى مركّب و خط تا حدّى شبيه همان است كه بود. ناگفته نماند كه كاتب اين آغاز و انجام الحاقى يك تن (ابوالقاسم حلّى) است.
متن نسخه در ص459 با اين عبارات به پايان مى رسد:
(تم الجزؤ الثانى من مناقب آل ابى طالب ـ عليهم السلام ـ ممّا صَنَّفه محمّد بن على بن شهرآشوب السرَويُّ المازندرانيُّ رضى الله عنه وارضاهُ يتلوه الجزؤُ الثالث ما تفَرَّد به من الفضايل عليه السلام ان شا الله تعالى وصلى الله على سيدنا و مولانا محمد النبى وآله الغرّ الدُهر الميامين)
و بر هامش به نظمى ويژه نوشته شده:
(غلّق هذا الكُرّاسَ والكرّاس الاوَّل تتممه الكتاب المفُتَقِرُ الى رحمةالله تعالى وشفاعة محمدٍ وآله عليهم السلام ابوالقاسم بن اسمعيل بن عنان الكُتبيُّ الورّاقُ الحلّى فى أواخر شهر رجب المبارك من سنة ثمان وخمسين وستمايه غفرالله لمن نظره ودعا له بالمغفرة).
سند بسيار مهم بلكه مهم ترين سند تاريخ گزارى نسخه, همانا ترقيمه جزء يكم است كه به خط قديم و اصلى است. ترقيمه جزء يكم اين است:
(تم الجزءُ الاوّل وتتلوه الجزء الثانى باب الامامه ان شآ الله والحمد لله رب العالمين وصلوته على سيدنا محمد النبى فآله الطاهرين وسلم تسليماً وافق الفراغ من نسخه يوم السبت سادس عشر شهر رجب من سنة سبع وثمنين وخمس مايه كتَبهُ العبدُ الفقير الى رحمة ربّه وشفاعة نبيّه محمّد صلى الله عليه وآله جعفر بن احمد بن الحسين بن قمرويه الحايرى حامداً للّه ومثنياً عليه ومصلياً على نبيّه صلى الله عليه فرحم الله من نظر فيه ودعا لكاتبه ومستكتبه بالمغفرة والرضوان وللّه الحمدُ).
بايسته يادكردست كه يك دستكارى (متأخر؟) در اين ترقيمه صورت گرفته است. با معاينه نسخه بر بنده مسلَّم گرديد كه تاريخ نسخه ـ چنان كه بياورديم ـ (سبع وثمنين وخمس مايه) است, ليك با خطى ديگر (لااقل مركبى ديگر) دندانه نخست (سبع) بى نقطه, اندكى بالا كشيده شده و دو نقطه هم گذاشته شده كه (سبع) را بَدَل به (تسع) نموده. تفاوت رنگ مركب فراز دندانه و نقطه ها با اصل ترقيمه در دست نوشت واضح و انكارناپذير است به سبب مانندگى رنگ اين مركب به مركبى كه ابوالقاسم حلّى در صفحات سده هفتمى آغاز و انجام نسخه به كار برده, اين بنده گمان دارد همو هنگام ملاحظه ترقيمه قديم در جزء يكم ـ كه همين ترقيمه پيش روى ماست ـ, خواسته بر خط كهن نقطه هايى بيفزايد و كم نقطگى را جبران كند; ولى در اين تكميل و نقطه گذارى ـ به سهو ـ (سبع) را (تسع) خوانده است. ارباب صناعت تصحيح متون مى دانند (سبع) و (تسع) در خطوط سده هاى شش و هفت و هشت, هنگام بى نقطگى, آسان با هم اشتباه مى شوند.
مؤيّد حدس ما, نقطه هاى الحاقى برخى كلمات ديگر ترقيمه است كه به همان رنگ و شكل است.
طُرفه اين كه فهرستنگار (فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه عمومى اصفهان) هم متوجّه دستخوردگى شده و (سبع) را معتبر و (تسع) را حاصل تصرّف بعدى مى داند.
در حاشيه ص229 (صفحه آخر جزء يكم) به خطّى ـ كه مركّب قلمش همان مركّب قلم متن به نظر مى رسد, آمده: (بلغت المقابله يوم الثالث من شعبان من شهور سنة سبع وثمنين وخمسائه فى الحله السيفيه حماها الله فى مسجد الامير الزاهد نجم الدين عيسى بن نصر بن مداهر اسبغ الله ظلّه).
اين هم مؤيّد استوار ديگرى بر درستى (سبع) است ـ كه مورد عنايت فهرستنگار پيشگفته هم واقع گرديده است.
فى الجمله, به يقين, به ويژه از آن روى كه دست خوردگى و نوع تصرّف در ترقيمه از روى خود نسخه به كمال هويداست, تاريخ ترقيمه جزء نخست پانصد و هشتاد و هفت است, نه پانصد و هشتاد و نه.
در ص229 جزء يكم به پايان رسيده و جزء دوم از ص231 آغاز گرديده است با سرنويس (الجزء الثانى من مناقب آل ابى طالب ممّا جمعَهُ محمد بن على بن شهرآشوب المازندرانى رضى الله عنه); زير اين سرنويس به همان (قلم؟ و) مركّب اصلى, چنين آمده: (رواية شادان بن جبريل بن اسمعيل القمى نزيل مهبط وحى اللّه ودار هجرة رسول الله صلى الله عليه واله بقرااته على مصنفه وصلى الله على سيدنا محمد وآله).
(شايد اين يادآورى بى فائدتى نباشد كه نام (شادان… القمى) چون ساير الفاظ عبارت هيچ نقطه ندارد و نقطه گذارى از ماست)
وجود نام (شادان بن جبريل (جبرئيل) قمى) خود, مايه اعتبارى بر فزون, براى اين دست نوشت است) پژوهندگان مى دانند كه شادان پسر جبرئيل از شاگردان و مرتبطان شناخته شده ابن شهرآشوب است و به او و رشحه قلمش ارادتى مى نموده و در اين بين سعادتى برده است.6
امام الباحثين, شيخ آقابزرگ طهرانى ـ قدّس الله روحه العزيز ـ (شادان بن جبرئيل) را اين گونه مى شناساند:
(شاذان بن جبرئيل بن إسماعيل بن أبى طالب. الشيخ سديدالدّين ابوالفضل القمى نزيل المدينة صاحب (الفضائل) المشهور بـ (المناقب), و (إزاحة العلة فى معرفة القبلة) الذى كتبه558. وقد قرأ عليه (المفيد فى التكليف) الشيخ محمد بن جعفر المشهدى فى شهر رمضان573, كما صرح به محمد بن المشهدى فى (المزار), وقرأ عليه السيد فخار بن معدفى واسط فى سنة593 كما ذكره فى كتابه (حجّة الذّاهب). وكتب إجازة للسيد محيى الدين محمد بن عبدالله بن زهرة ولوالده عبدالله فى ظهور (كفاية الأثر) فى584, كما ذكرت صورتها عن خطه فى الجزء الثانى من (معادن الجواهر) وقد ألّفه لالتماس الأمير العالم الزّاهد فرامرز بن على البغوائى الجرجانى بعدما سأله فى مكة فى تلك السنة. وقرأ شاذان بن جبرئيل (معالم العلمآء) لابن شهرآشوب (م588) على مصنّفه كما فى سند بعض نسخ معالم العلماء.)7
در برگ هايى از آغاز دست نوشت آثار ديرين نم ديدگى هويداست, ولى خوشبختانه آن اندازه نيست كه نتوان دست نوشت را قرائت كرد و افزون بر اين, فرسودگى هاى اندك اين چنينى در اين گونه نسخ عادى است.
اين نسخه حواشى كوتاه و بلندى داشته كه با دقّت و ظرافت تراشيده شده8 و هم اكنون خواندن آن حواشى ميسَّر نيست (ص64, 177).
امّا حاشيه دست نخورده نسبتاً سالمى هم مى توان يافت; مانند ص338 كه متأسفانه بخشى از حاشيه سمت راستش در برش كاغذ از ميان رفته (:…شيخ المفيد رحمه الله فى الارشاد وهم… الخ.)
ييادداشت هاى آغاز و انجام و پيرامون دست نوشت كم نيستند و گاه داراى اهميّت تاريخى اند. نمونه را, دَورادَور ص459 دست نوشت, آكنده از يادداشت هاى پراكنده است.
چون گنجايى نوشتار و شكيبايى خواننده كرانمَندست, در اينجا چند يادداشت ثبت افتاده بر صفحه عنوان جزء نخست را گزارش مى كنيم: عنوان جزء يكم:
الجُزؤُ الأوَّلُ مِن كتاب مناقب آل ابى طالب عليهم السلام مما جَمَعَهُ محمد بن علي… ابن شهرآشوب السَرَويّ المازندرانى رضى الله عنه
يادداشت هاى صفحه عنوان جزء يكم:
1) نظر فى هذا الكتاب العبد…9 رحمة ربه… بن محمد ابن… ابن شيث بن حسين ابن جابر ابن على بن سيف ابن النطر الهاشمى حامد [ا]لله تعالى ومصلياً على خير خلقه محمد المصطفا [كذا] وعلى المرتضا [كذا] وفاطمة الزهرا وخديجة الكبرا والحسن الرجي….
2) …هذا الكتاب المبارك العبد الفقير الراجى رحمة ربه اسمعيل بن على بن… البغدادى حامداً للّه تعالى ومصلياً على خير خلقه محمد المصطفا وعلى على المرتضا وفاطمة الزهرا و….
3) نظر فى هذا الكتاب المبارك حسن بن محمد بن موسى بن محمد بن ابى الرجا [حرفِ آخر در موضع برش وراست: ابى الرحيم…؟] بن سالم يعرف بابن زَعفَران كتبت سلخ ربيع الاول سنة خمسة وخمسين وسبع… [:بريدگى كاغذ; طبعاً: سبع مائه.].
ناگفته نماند كه مرحوم شيخ آقابزرگ طهرانى از يك نسخه مناقب موجود در خزانه مرحوم حاج ملاّ عليمحمّد نجف آبادى در نجف اشرف خبر داده است كه گويا از روى همين نسخه اصفهان استنساخ گرديده است.10
بارى, ما براى اطلاع خوانندگان و خواهندگان بزرگوار از كيفيّت ضبط نصّ دست نوشت عتيق اصفهان, صفحاتى از دست نوشت را با نسخه چاپى چهار جلدى دست گرد11 پژوهندگان كه انتشارات علاّمه (قم) منتشر نموده, سنجيديم و بيشترينه ناهمگونى هاى با اهميّت و بى اهميّت را گزارش كرديم.
تنها از خواننده چشم مى داريم كه به ياد داشته باشد, صفحاتى از آغاز و پايان نسخه, يادگار سده هفتم است و قسمتى از مقابله ما شامل همين صفحات است ـ كه حدود دقيقشان پيش از اين آمده ـ; پس لزوماً پريشانى هاى صفحات نونوشت را به حساب اصل قديم نتوان گذاشتت. و امّا سنجش: