شاهكارهاى ادبى3 بديعيّات
فاطمى سيد حسن


بديعيه را گوناگون تعريف كرده اند. جناب محمدرضا حكيمى از آن ميان شايد بهترين تعريف را ارائه نموده باشد:
(بديعيّه, قصيده اى است كه در آن, صنايع و انواع بديعى به كار برده شود و هر بيتى براى يك يا چند نوع بديعى باشد و اصل قصيده براى منظور ديگرى, چون مدح و ثنا و… ساخته شده باشد.)1 نخستين بديعيه سرا
ميان صاحب نظران در مورد اينكه آيا امين الدين اِربِلى (م670ق) مبتكر بديعيه است يا صفى الدين حلّى (م752ق) اختلاف است. مشهور بر اين عقيده اند كه نخستين بديعيه سرا, صفى الدين حلّى است امّا صاحب انوار الربيع و صاحب الغدير و محمدرضا حكيمى معتقدند اين ابتكار از امين الدين اربلى است. زيرا وى شصت سال پيش از صفى الدين قصيده بديعيه خويش را ساخته است.2
در پى گردآورى بديعيات, به بديعيّه اى فارسى برخورديم كه سراينده آن, قبل از صفى الدين و امين الدين اربلى مى زيسته است. اگرچه آن زمان اصطلاح (بديعيه) رايج نبوده است.
قوام الدين احمد بن ابى بكر, شايد به اينگونه قصايد, (قصيده مصنوعه) مى گفتند. معروف به قوامى گنجوى از شاعران قرن ششم, در قصيده اى در مدح قزل ارسلان, يك يا چند صنعت بديع را در هر بيت به كار برده است كه كاملاً ويژگى هاى بديعيه در زمانهاى بعد را داراست.
همچنين سيد قوام الدين حسين بن صدرالدين شيروانى پيش از قوامى گنجوى قصايدى مى سروده كه صنايع ادبى را در هر بيت به كار مى برده است و احتمال دارد او نخستين بديعيه سرا باشد. امّا نگارنده به تمام قصيده هاى او دست نيافت تا روشن شود آيا از ويژگى هاى بديعيات, برخوردار بوده اند يا خير؟ و جاى تحقيق در اين زمينه باقى است.
در اينجا ده بيت آغازين بديعيه قوامى گنجوى به نام (صنايع الاسحار فى بدايع الاشعار) را با تعيين صنعت هاى به كار رفته مى آوريم تا روشن شود اين قصيده از ويژگى هاى بديعيات ديگر برخوردار است:
حسن مطلع و ترصيع
اى فلك را هواى قدر تو بار
وى ملك را ثناى صدر تو كار
ترصيع و تجنيس تام
تير چرخت ز مهر ديده سپر
تير چرخت ز مهر ديده سپار
تجنيس زايد
جود را برده از ميانه ميان
بخل را داده از كناره كنار
جناس ناقص
ساعد ملك و رخش دولت را
تو سَوارى و همت تو سِوار
جناس زايد
پست با رفعت تو خانه خان
تنگ با فسحت تو شارع شار
جناس مركب
بى وفاى تو هر جان ناچيز
با وفاى تو مهر جان چو بهار
جناس مكرّر
صبح بدخواه ز احتشام تو شام
گل بد گوى ز افتخار تو خار
جناس مطرّف
عدلت آفاق شسته از آفات
طبعت آزاد بوده از آزار
جناس خطّى
از تو بيمار ظلم را دارو
وز تو اعداى ملك را تيمار
استعاره
جز غبار نبرد تو نبرد
ديده عقل سرمه ديدار3 انواع قصيده بديعيه
قصايد بديعيه, از نظر شيوه التزام به صنايع بديعى, دو دسته اند: برخى ملتزمند و برخى غير ملتزم. يعنى در پاره اى از آنها به همين اندازه بسنده شده است كه هر بيتى داراى نوعى ـ يا چند نوع ـ از صنايع باشد و در پاره اى به جز اين مقدار, (التزامى) ديگر به قصيده داده شده و آن اين است كه شاعر ملتزم شده تا نام اصطلاحى همان نوع بديعى را نيز كه در هر بيت آمده است در همان بيت بياورد; اما نه به معناى اصطلاحى بلكه در قالب توريه و به معناى لغوى آن.
به عنوان مثال, صفى الدين حلّى در صنعت استخدام مى گويد:
من كلّ أبلج وارى الزّند يوم قرى
مستمر عنه يوم الحرب مصطلم
اما سيد على خان مدنى در صنعت استخدام چنين سروده است:
وان هم استخدموا عينى لرعيهم
او حاولوا بذلها فالسعد من خدمى
بيت اول غير ملتزم است, چرا كه در آن هيچ گونه ذكرى از كلمه (استخدام) يا مشتقات آن نيست, ولى بيت دوم ملتزم است, زيرا علاوه بر دارا بودن صنعت (استخدام) اصطلاح بديعى استخدام نيز به صورت توريه و به معناى لغوى ذكر شده است.
ظاهراً شيخ عزّالدين موصلى (م:789ق.) نخستين كسى است كه توريه به نام نوع بديعى را به كار برده است. ترجيح و نقد بديعيات
در ميان غير ملتزمان, چند قصيده بسيار خوب ساخته شده كه از آن جمله قصيده شيخ صفى الدين حلّى مرتبه اول را حائز است. در ميان غير ملتزمان, بزرگانشان امثال موصلى و ابن حجّت و مدنى قصايدشان محكم و فنّى است و بعضى ديگر چون عبدالقادر طبرى و شرف الدين مقرى و علامه سمنانى قصايدى بلند و نيكو ساخته اند. ابياتى نيز در بديعيات يافت مى شود كه مورد انتقاد قرار گرفته است يا مى تواند قرار گيرد.4
قبل از معرفى بديعيات, تذكر چند نكته مناسب است:
الف. در فهرستها گاه به آثارى برمى خوريم كه به عنوان (بديعيه) شناسانده شده اند, در حالى كه صرفاً به خاطر اينكه متن ادبى فنى اند به آنها بديعيه اطلاق شده است.
ب. بعضى شاعران, نام صنايع بديعى را به نظم درآورده اند يا علم بديع را در قالب نظم, توضيح داده اند كه به آنها اصطلاحاً بديعيه نمى گويند. اگرچه بعضى به اشتباه آنها را بديعيه خوانده اند.
ج. يكى از ويژگى هاى بديعيات اين است كه بايد به منظور مدح و ثنا و… سروده شده باشند. مواردى كه در اين فهرست, ممدوح را مشخص نكرده ايم, بيشتر در مدح پيامبر اكرم(ص) سروده شده اند.
131. صنايع الاسحار فى بدايع الاشعار, قوام الدين احمد بن ابى بكر قوامى گنجوى (قرن ششم), در مدح قزل ارسلان, 100 بيت, شامل 83 نوع بديعى. آغاز:
اى فلك را هواى قدر تو بار
وى ملك را ثناى صدر تو كار
اين بديعيه به نامهاى ديگر نيز خوانده شده از جمله:
بدايع الاسحار فى صنايع الاشعار, كشف الاستار عن بدايع الاشعار, قصيده مصنوعه قوامية.
شرح ها:
الف. بدايع الاشعار, ميرزا فضل الله بدايع نگار (م1343ق), چاپ 1336ق.
ب. شرح ادوارد براون (قسمتى از كتاب تاريخ ادبى ايران, ج2, ص100ـ120).
ج. شرح محمود بن عمر نجاتى نيشابورى.5
132. بديعيه امين الدين على بن عثمان اربلى (م670ق). آغاز:
بعض هذا الدّلاّل والا دلال
حال بالهجر و التجنّب الحالى6
133. الكافية البديعية فى المدائح النبوية, صفى الدين عبدالعزيز بن سراياى حلّى طائى (م752ق), بحر بسيط, 145بيت, شامل 151 نوع بديعى (يا 140نوع, اگر دوازده قسم جناس را كه در هفت بيت آغاز قصيده آمده است, همه را تحت عنوان (تجنيس) بدانيم). آغاز:
ان جئت سلعاً فسل عن جيرة العلم
واقر السلام على حرب بذى سلم شرح ها:
الف. النتائج الالهية فى شرح الكافية البديعية (يا النتائج الالمعيّة فى شرح الكافية البديعية), صفى الدين حلى.*
ب. فرج الكرب و فرح القلب, تقى الدين ابراهيم كفعمى.
ج. الجواهر السنى فى شرح بديعية الصفى, عبدالغنى رافعى (م1308ق).
د. شرح ابوعبدالله محمد بن قاسم بن زاكور فاسى مالكى (م1120ق).7
134. الحلّة السيرافى مدح خير الورى, شمس الدين ابوعبدالله محمد هوّارى مالكى اندلسى معروف به ابن جابر اندلسى و ابن جابر اعمى (698 ـ 780ق), نام ديگر: (بديعيّة العميان), 177 بيت, شامل حدود 70 نوع بديعى. آغاز:
بطيبة انزل و يمّم سيّد الامم
وانشر له المدح وانثُر اطيب الكلم
شرح ها:
الف. شرح مختصر ابن جابر اندلسى.
ب. طراز الحلّة و شفاء الغلّة, ابوجعفر احمد بن يوسف بصير رعينى غزناطى (م779ق).
ج. شرح محمود بن خليل داماد (م1099ق).8
135. الفتح الالى فى مطارحة الحلى, شهاب الدين احمد عطّار دُنيسرى مصرى (م794).
136. بديعيه عزّالدين على بن حسين موصلى (م789), 139 بيت, 144 نوع بديعى. آغاز:
براعتى تستهّل الدّمع فى العلم
عبارة عن نداء المفرد العلم10
137. بديعيه شرف الدين عيسى بن حجّاج سعدى معروف به عويس عاليه (م807ق), در مدح پيامبر اكرم(ص). آغاز:
سل ما حوى القلب فى سلمى من العبر
فكلّما خطرت امسى على خطر11
138. الجوهر الرفيع و وجه المعانى فى معرفة انواع البديع, عبدالرحمن بن محمد, وجيه الدين علوى زبيدى (748ـ803ق). آغاز:

سَل ما بسلمى و سل ما ربّة السلم
و خصّ طبية مأوى الطيب و الكرم شرح ها: الف. شرح ناظم.
ب. شرح عيسى بن حجاج معروف به عويس (م807ق).12
139. البديعيّة فى الكعبة اليمنيّة الثمينة, سيد جمال الدين عبدالهادى بن ابراهيم حسينى صنعانى يمانى (م822ق). آغاز:
سرى طيف ليلى فابتهجتُ به وجدا
وتوّح قلبى من لطائفه مجدا13
140. بديعيّة الآثارى الوسطى, زين الدين شعبان بن محمد بن داود موصلى آثارى (765ـ 828هـ.ق), پايان تأليف: 807ق, 308 بيت, 300 نوع بديعى. آغاز:
فهو الّذى فاق فى خلقٍ و فى خُلُق
على الأنام و فى حكم و فى حِكَم14
141. العقد البديع فى مديح الشفيع, زين الدين شعبان آثارى, 400 بيت, بيش از 240 نوع بديعى.15
142. بديع البديع فى مدح الشفيع, زين الدين شعبان آثارى, 169 بيت, 201 نوع بديعى, آغاز:
إن جئت بدراً فطب و انزل بذى سَلَم
سلّم على من سبا بدراً على عَلَم16
143. تقديم ابى بكر, تقى الدين ابوبكر ابن حجّت حموى (767ـ837ق), به شيوه برده بوصيرى در وزن و قافيه, بيش از 140 بيت, آغاز:
لى فى ابتدا مدحكم يا عرب ذى سلم
براعة تستهلّ الدمع فى العَلم17 شرح ها:
الف. خزانة الادب و غاية الادب, از ناظم.
ب. العقد البديع فى فن البديع, بولس عواد خورى مارونى.
144. الجواهر اللاّمعة فى تجنيس الفرائد الجامعة للمعانى الرائعة, شرف الدين اسماعيل بن ابى بكر يمنى (755ـ 837ق), 144 بيت, شامل 150 نوع بديعى. آغاز:
شارفتَ ذرعاً فذر عن مائها الشبم
اوجُزتَ نملى فَنَم لا خوف فى الحرم شرح:
الفريدة الجامعة للمعانى الرائعة, از ناظم18
145. بديعيّه تقى الدّين ابراهيم بن على عاملى كفعمى (م905ق). آغاز:
ان جئت سلمى فسل من فى خيامهم
من سكن منسكاً عن دميتى و دمى
ناظم بديعيّه خود را شرح كرده است.19
146. بديعيّه زين الدين ابوالفضل عبدالرحمن بن محمّد بن سليمان حموى (م840) و خود, آن را شرح كرده است.20
147. بديعيّه شمس الدين محمد مقرى حلبى معروف به ابن قباقبى (م:849ق). آغاز:
عجبى عراقى و عج بى نحوذى سلم
واجنح لسكانها بالسلم و السلم21
148. بديعيّه شهاب الدين احمد فاسى تونسى, معروف به خلوف (م:899ق).22
149. بديعيه بدرالدين حسن بن مخزوم طحان, مخمّس بديعيه صفى الدين حلّى.23
150. نظم البديع فى مدح خير شفيع, جلال الدين عبدالرحمن بن ابى بكر سيوطى (849 ـ 911ق), 133 بيت, شامل147 نوع بديعى. آغاز:
من العقيق و من تذكار ذى سلم
براعة العين فى استهلالها بدم
ناظم خود بر آن شرحى نگاشته است.24
151. الفتح المبين فى مدح الامين, عايشه باعونيه بنت يوسف دمشقى (م:922ق.), 144 بيت, شامل 144 نوع بديعى. آغاز:
عن مبتدا خبر الجرعاء من اضم
حدِّث ولاتنس ذكر البان والعلم25
152. بديع البديع فى مدح الشفيع, عايشه باعونيه بنت يوسف دمشقى (م:922ق.), 127 بيت, شامل 129 نوع بديعى. آغاز:
فى حسن مطلع أقمارٍ بذى سلم
اصبحت فى زمرة العشاق كالعلم
ناظم آن را شرح كرده است.26
153. بديعيه احمد بن محمد مقرى تلمسانى (م:1041ق.). آغاز:
شارفت ذرعاً فذر عن مائها الشبم
وجزت نملى فنم لاخوف فى الحرم27
154. بديعيه محمد بن عبدالحميد بن عبدالقادر معروف به حكيم زاده (م:1301ق.), تاريخ نظم: 1059هـ.ق.
حسن ابتدائى بذكر البان و العلم
حلا لمطلع اقمار بذى سلم28
155. اللمعة المحمديّه فى مدح خير البريّة, محمد بن عبدالحميد بن عبدالقادر معروف به حكيم زاده (م:1301ق.). آغاز:
ان رمت صنعاً فصن عن مدح غيرهم
يا قلب سراً و جهراً جوهر الكلم
شاعر, آن را شرح كرده است.29
156. تلميح البديع بمديح الشفيع, زين الدين عبدالرحمن حميدى مصرى (م:1005ق.), 140 بيت, شامل 168 نوع بديعى. آغاز:
رد ربع اسما و اسمى ما يرام رم
وحى حيا حواها معدن الكرم شرح:
فتح البديع بشرح تمليح البديع بمديح الشفيع, از ناظم. سپس اين شرح را خلاصه كرده و بر آن علم معانى و بيان را افزوده است و همه را (منح السميع بشرح تمليح البديع) ناميده است.30
157. بديعيه شمس الدين محمد بن عبدالرحمن حموى (م:1017ق.), بحر بسيط, 164 بيت. آغاز:
الوصل لى و على الواشى الجفاء و ان
اماتنى البعد جاء القرب احيانى
و احتمال دارد آغاز آن, اين گونه باشد:
هجرى على ولى وصل باحيان
اماتنى الهجر جاء الوصل احيانى31
158. البديعية و شرحها, على بن محمد بن دقماق حسينى (م:940ق), 170 بيت, 173 نوع بديعى. آغاز:
سِربى لسِربى و عجّل بى الى اضم
و سَل عريب النّقا عن جيرة العَلَم32
159. بديعيه زين الدين عبدالرحمن حميدى مصرى (م:1005ق.), در بحر بسيط, 121 بيت. آغاز:
بديع حسنك ابدى من محيّاك
براعة تستهلّ البشر للباكى33
160. عليّ الحجّة بتأخير ابى بكر بن حجّة, عبدالقادر بن محمد طبرى مكى شافعى (م:1032ق.). آغاز:
حسن ابتداء مديحى حيّ ذى سلَم
ابدى براعة الاستهلال فى العلَم
ناظم آن را شرح كرده است.34
161. بديعيه عبدالله زفتاوى (م:1059ق.), 132 بيت, 135 نوع بديعى. آغاز:
لديّ فى مدح اهل الحيّ من إضم
براعة توجب استهلالها بفمى شرح:
حسن الصنيع بشرح نورالربيع, عبداللطيف عشماوى (متوفى بعد از: 1086ق.)35
162. بديع البديع فى مدح الشفيع, ابوسعيد محمد بن داود مصرى شاذلى (م: 1067ق.)36
163. بديع البديع فى مدح الشفيع, ابوعبدالله محمد بن داود بازلى حموى (845 ـ 925ق.).37
164. بديعيه عبدعلى بن ناصر حوزى, بحر بسيط, 28 بيت. آغاز:
قلبى و طرفك منصوب و مكسور
كلاهما مطلق منا و مأسور38
165. فتح المانح البديع يا الطراز البديع فى امتداح الشفيع, ابوالوفاء محمد بن عمر حلبى عرضى (م:1071ق.). آغاز:
براعتى فى ابتدا مدحى بذى سلم
قد استهلّت لدمع فاض كالعلم
شرح:
فتح البديع فى حل الطراز البديع فى امتداح الشفيع, از شارح.39
166. تقديم على, سيد صدر الدين على بن نظام الدين حسينى مدنى دشتكى شيرازى معروف به سيد على خان مدنى و سيد على خان كبير و ابن معصوم (1052ـ1119 يا 1120ق), 147 بيت, 155 نوع بديعى. آغاز:
حسن ابتدائى بذكرى جيرة العلم
له براعة شوق يستهلّ دمى
شرح:
انوار الربيع فى انواع البديع, از ناظم.
چون ابن حجت بديعيه اى به نام (تقديم ابى بكر) سرود, ابن معصوم نيز اين بديعيه را به نام (تقديم على) نگاشت.40
167. مليح البديع فى مدح الشفيع, عبدالغنى بن اسماعيل نابلسى (م: 1143ق.). آغاز:
يا حسن مطلع من اهوى بذى سلم
براعة الشوق فى استهلالها ألمى41
168. نسمات الاسحار فى مدح النبى المختار, عبدالغنى بن اسماعيل نابلسى (م: 1143ق.), 150 بيت, 155 نوع بديعى, تاريخ نظم 1075ق. آغاز:
يا منزل الركب بين البان و العلم
من سفح كاظمة حيّيت بالدّيم شرح:
نفحات الازهار على نسمات الاسحار فى مدح النبى المختار, از ناظم.42
169. بديعيه سيد حسين بن مير رشيد رضوى هندى نجفى حائرى (م: 1170ق.), نزديك 150 بيت. آغاز:
حيّ الحيا عهد احباب بذى سل
و ملعب الحيّ بين البان و العلم43
170. العقد البديع فى مدح النبى الشفيع, قاسم بن محمد بكره چى حلبى حنفى (م:1169ق.). آغاز:
من حسن مطلع اهل البان و العلم
براعتى مستهلّ دمعها بدم
شرح:
حلية البديع فى مدح النبى الشفيع, از ناظم.44
171. مفتاح الفرج فى مدح عالى الدرج, على بن محمد تاج الدين بن عبدالمحسن قلعى حنفى مكى (م:1172ق.), 134 بيت, 135 نوع بديعى. آغاز:
براعة المطلع از دانت من الحكم
واقبلت تستهلّ الجود من كرمى
شرح:
تاج البديع و البلج على مفتاح الفرج فى مدح عالى الدرج, از ناظم.45
172. وسع الاطلاع فى بديع الاوضاع, على بن محمد تاج الدين (م:1172ق.).46
173. الانواع العجيبة الاختراع, على بن محمد تاج الدين (م:1172ق.).47
174. بديعيه عبدالله بن يوسف يوسفى حلبى (م: 1194ق.), 143 بيت, 145 نوع بديعى. آغاز:
لمّا استهلّت دموع العين كالدّيم
براعة قلت و اشوقى لذى سلم
شرح:
الف. شرح از ناظم.
ب. نخبة البديع, صلاحى.48
175. بديعيه محمود صفوت بن مصطفى آغا (1241ـ 1298ق.), 142 بيت, 150 نوع بديعى.
آغاز:
سفح الدموع لذكر السفح و العلم
ابدى البراعة فى استهلاله بدمى
عبدالله فكرى پاشا (م:1306ق.) آن را شرح كرده است.49
176. بديعيه نيقولاوس بن نعمة الله صائغ (م: 1169 يا 1170ق.), در مدح حضرت عيسى(ع) و ديگر پيامبران(ع), بحر بسيط, 156 بيت, 160 نوع بديعى. آغاز:
بديع حسن امتداحى رسل ربهم
براعة فى افتتاحى حمد ربهم50
177. بديعيه اى از يكى از شيعيان, در مدح امام سجاد(ع). آغاز:
جازت بقيعاً بقى عن حادث الزمن
شاعر بر آن شرحى نگاشته است.51
178. بديعيه قاضى عماد الدين ابوالفداء اسماعيل خزرجى شافعى. آغاز:
براعة راق منها مطلع الكلم
حسن افتتاحى بها فى عرب ذى سلم
اين بديعيه در مجموعه (البديعيات الخمس فى مدح النبى(ص)) چاپ شده است.52
179. بديعيه ارسانپوس بن يوسف بن ابراهيم مسيحى فاخورى (م: 1300ق.), 181 بيت, 180 نوع بديعى, تاريخ نظم 1858م., در مدح حضرت مسيح(ع). آغاز:
براعة المدح فى نجم ضياه سمى
تهدى بمطلعها من عن سناه عمى53
180. طرفة الربيع فى نظم انواع البديع, سيد عبدالهادى نحوى مصرى ابيارى (م:1305ق.).54
181. بديعيه غلام على آزاد بن نوح حسينى (1116ـ1194ق.), شامل انواع بديعى هندى. آغاز:
الحمد لله لاح البرق فى الظلم
سأرتئى مبسم الحسناء من اضم
اين بديعيه در كتاب (سبحة المرجان فى آثار هندوستان) از ناظم, به چاپ رسيده است و خود اين قصيده را شرح كرده است.55
182. بديعيه احمد بن عبداللطيف بن احمد بربير حسنى (1160ـ1226ق.), 131 بيت, 137 نوع بديعى. آغاز:
من العذيب و ذكر البان و العلم
تحلو براعة شعرى دائماً بغمى شرح:
ـ نخبة البديع فى مدح الشفيع, مصطفى بن عبدالوهاب صلاحى.56
183. عنوان الرضوان فى مدح سيد ولد عدنان, محمد رضوان بن محمد (م:1291ق.), 145 بيت, 151 نوع بديعى. آغاز:
براعة الشوق من تذكار ذى سلم
قد استهلّت دموع العين كالعَنَم57
184. ترجمان الضمير فى مدح الهادى البشير, عبدالقادر بن عبدالقادر حسينى ادهمى (م: 1325ق.), 207 بيت, 214 نوع بديعى. آغاز:
بديع مطلع عرب البان و العلم
ابدى براعة حسن تستهلّ دمى
شرح:
ـ بديع التحبير شرح ترجمان الضمير, محمد بدر الدين رافعى.58
185. بديعة الغرر فى اسانيد الائمّة الاربعة عشر, محمد بن عبدالله ضرير (م:1313ق.).59
186. البديع فى مدح الشفيع, سيد عبدالله بن مصباح حسنى ادريسى اسكندرى مصرى معروف به نديم (1261ـ1314ق).60
187. بديعيه احمد بن صالح آل طعان بحرانى قطيفى (1251ـ 1315ق.), در مدح امام على(ع). آغاز:
بديع مدح عليّ مذ على قلمى
براعة تستهلّ الفيض من الكلمى
ناظم خود بر آن شرحى نگاشته است. اين بديعيه در ضمن ديوان ناظم به نام (المراثى الاحمدية) حدود سال 1317ق. به چاپ رسيده است.61
188. بديعيه محمد بن حمزه شوشترى حلّى معروف به ابن ملاّ (1254ـ1322ق.), در مدح پيامبر اكرم(ص).62
189. بديعيه داوديّه, ملاّ داود بن قاضى خراسانى معروف به ملاّ باشى (م1322ق), بحر بسيط, 149 بيت. آغاز:
حُسن ابتدائى بكم جيران ذى سلم
براعة تستهلّ الدّرّ من كلمى
شرح:
ـ ازهار الربيع, ميرزا فضل الله بدايع نگار (م1343ق)63
190. بديع التلخيص و تلخيص البديع, طاهر بن صالح جزائرى (1268ـ 1338ق.), 65 بيت, شامل 71 نوع بديعى. آغاز:
بديع حسن بُدورٍ نحوذى سلم
قد راقنى ذكره فى مطلع الكلم
شرح:
ـ بديع التلخيص و تلخيص البديع, از ناظم.64
191. بديعيه عبدالله محمد بن ابى بكر, 139 بيت. آغاز:
يا عامل اليعملات الكوم فى الأكم
بالعيس بالعيس عرّج نحو ذى سلم65
192. بديعيه واردى مقرى, 145 بيت. آغاز:
إن زرت سلمى فسل ما حلّ بالعلم
و حيّ سلعاً و سل عن حيّ ذى سلم66
193. بديعيه محمد صالح بن فضل اللّه مازندرانى حائرى معروف به علامه سمنانى (1297ـ1391ق.). آغاز:
من حسن مطلع سلمى مستهلّ دمى
لله من دم ذى سلم بذى سلم
ناظم, آن را شرح كرده است.67
194. الحصون المعدّة لكف يد الجانى عن البُردة, ابوالعباس شمس الدين محمد بن نور الدين مصرى معروف به ابوشجاع (قرن نهم), 270 بيت. آغاز:
ان رمت سقياً فسُق يا حادى النعم
وروِّ عيسك سقيا مورد النعم68
195. بديعيه ابن محرز (شاگرد سيوطى).69
196. تخميس قصيدة الحلى, ابراهيم بن يحيى يمنى زبيدى معروف به جحّاف (م:1065ق.).70
197. بديعيه محمد بن محمد رسام.71
198. بديعيه على بن عبدالرحيم كندى (1081ـ 1145ق.), 250 بيت, 150 نوع بديعى.
حلمى محمد قاعود آن را شرح كرده است.72
199. بديعيه ابراهيم خبيكى حلبى, تاريخ نظم: 1733م., 150 بيت, 150 نوع بديعى. آغاز:
براعتى فى امتداحى منهل النعم
قد استهلّت بديع النظم كالعلم
اين قصيده, اولين بديعيه اى است كه در مدح حضرت عيسى(ع) سروده شده است.73
200. رشحات صدح من يسبى العذار و نفحات, مصطفى بن كمال الدين بكرى (1099ـ1162ق.), 150 بيت, 155 نوع بديعى. آغاز:
للحيّ شر تلق ركب البان و العلم
جازوا السوى ثمّ حازوا رتبة العلم
شرح:
ـ المطلع البدرى على بديعيّة البكرى, قاسم بكرجى (م:1169ق.).74
201. بديعيه عبدالمنعم بن محمد قلعى (م:1174ق.)
ناظم خود آن را شرح كرده است.75
202. دموع على سفح, محمدرضا حكيمى, 40 بيت (ناتمام), شامل 41 نوع بديعى. آغاز:
بديع مطلع حسن فى ذرى العلم
اجرى دموعى على سفح بذى سلم76
203. بديعيه عز الدين على بن حسين موصلى (م:789ق.).77
204. بديعيه عماد الدين بن قصار.78
205. نخبة البديع و انواعه فى مدح الجناب الرفيع و اتباعه, فرج بن احمد بن ابى بكر طهطائى.79
206. شفاء الكليم بمدح النبى الكريم, تاج الدين عبدالوهاب بن احمد (813 ـ901ق.)80
207. بديعيه صلاح الدين بن محيى الدين كورانى (م:1049ق.) و خود, آن را شرح كرده است.81
208. بديعيه عبدالبر بن عبدالقادر فيومى عوفى (م:1071ق.). آغاز:
لمّا تذكرت سفح الخيف و البان
اهلَّ دمعى و روّى روضة البان82
209. بديعيه حسن بن احمد حسنى علوى (م:1079ق.), 73 بيت, 79 نوع بديعى. آغاز:
ماذا على الركب مما ذاع للآسى
بعد الطبيب الذى فى طيبة الآسى
ناظم آن را شرح كرده است.83
210. بديعيه اى در سال 1219ق. سروده شده, ليكن ناظم آن معلوم نيست. آغاز:
حسن افتتاحى بمدحى جيرة العلم
شرّفت نظمى بعقد منه منتظم84
211. مراقى الفرج فى مدح عالى الدرج, على بن احمد بخارى معروف به قبانى (1134ـ1221ق) ناظم, آن را شرح كرده است.85
212. البديعية النوريّة فى مدح خير البريّة, محمد نورى با شابن احمد (1252ـ1326ق.). آغاز:
نور المطالع من أقمار ذى سلم
براعة الصّبّ لاستهلال حبّهم86
213. بديعيه حسين بن محمد جسر (1261ـ1327ق).87
214. بديعيه عبدالله فريج.88
215. بديعيه محمد سليم بن انيس قصاب حسن. آغاز:
لولا نسيم الصبا من حيّ ذى سلم
ماكان قلبى صبا للبان و العلم
شرح:
ـ جهد المستطيع فى انواع البديع, از ناظم.89
216. بديعيه عماد الدين ابوالفداء اسماعيل, 137 بيت, حدود 138 نوع بديعى. آغاز:
براعة راق منها مطلع الكلم
حسن افتتاحى بها فى عرب ذى سلم90
217. بديعيه, 112 بيت. آغاز:
حيّا الحيا مربعاً عن يمنة العلم
وجاد صوب الحيا حيّاً بذى سلم91
218. بديعيه شاكر بن مغامس شقير (1266ـ1314ق). ناظم آن را شرح كرده است.92
219. منح الإله فى مدح رسول اللّه, محمد بن مصطفى بكرى (1143ـ1196ق), 137 بيت, 139 نوع بديعى. آغاز:
سِر بى وحَيِّ ساكن العلم
وانزل بحيّ حمى سكّان ذى سلم
شرح ها:
1. شرح صلاحى.93
2. المنح الالهيه فى مدح خير البريّة, از ناظم.94
220. البديعية العمريّة, محمد امين بن خيرالله عمرى (1151ـ1203ق). آغاز:
حسن ابتدا كلمى يوماً بذى سلم
براعة المدح فى استهلاله بفمى
شرح:
ـ التحف الادبية فى النكت البديعية, از ناظم.95
221. شدو العندليب فى مدح الحبيب, خليل وكيل بهنوى (قرن سيزدهم), پايان: 1239ق, 101 بيت, 101 نوع بديعى, بحر بسيط. آغاز:
قف بالعقيق و بلّغ جيرة الحرم
سلام صبّ لرؤياهم مشوق ظمى
ناظم, آن را شرح كرده است.96
222. بديعيه محمد بن عبدالوهاب جندى معرى (1211ـ1264ق.).97
223. بديعيه مصطفى بن عبدالوهاب صلاحى (م:1265ق.), 162 بيت, 165 نوع بديعى. آغاز:
علّلت قلبى بذكر البان و العلم
و لمّ كلم فؤادى منك بالكلم98
224. تحفة الاسماع بمولد حسن الاخلاق و الاطباع, محمد نسيب بن حسين معروف به ابن حمزه حسينى (1201ـ 1265ق.), 155 بيت. آغاز:
حمداً جزيلاً لمن قد شرّف الاُمما
بحسن طلعة مولود علا العُظَما
فرزند ناظم, محمود بن نسيب حمزة آن را شرح كرده است.99
225. بديعيه ناصيف بن عبدالله يازجى (1214ـ 1287ق), در مدح حضرت مسيح(ع), 114 بيت, 123 نوع بديعى. آغاز:
عاج المتيّم بالأطلال فالعلم
فأبرع الدّمع فى استهلاله العرم100
226. بديعيه اسعد بن احمد حموى (1236ـ1299ق). ناظم, آن را شرح كرده است.101
227. بديعيه ارسانيوس فاخورى (1215ـ1301ق.), 90 بيت, 90 نوع بديعى. آغاز:
انّى لأحكام القضاء مسلّم
ولسان حالى بالهوى متكلّم102
228. زهر الربيع فى فن البديع, ارسانيوس فاخورى, در مدح حضرت مسيح و مادر و فرستادگانش, 147 بيت. آغاز:
فحيّ حيّ الجليل الجامع العظم
وبيت لحم و آلاً قد سمت بهم103
229. بديعيه محمد نورى باشا بن احمد (1252ـ1326ق.).104
230. بديعيه عثمان بن محمد راضى (1260ـ1331ق.).
قالوا نرى لك صبراً بعد فرقتهم
فقلت مستدركاً لكنّه بفمى105
231. بديعيه محمد سليم بن انيس مشهور به قصاب حسن (1269ـ1334ق.), 130 بيت, 160 نوع بديعى. آغاز:
حيّ الطلول و حيّ الرّبع من إضم
واذكر لديهم قتيل الوجد والسقم106
232. نورالربيع على نظم البديع, عبدالحميد بن محمد على قدس (1280ـ 1335ق.), 197 بيت, 201 نوع بديعى. آغاز:
من ذكر رامة و الرّيّان و العلم
عقيق دمعى جرى و الشوق كالعلم
شرح:
ـ طالع السعد الرفيع فى شرح نور الربيع على نظم البديع المتضمّن لمدح الحبيب الشفيع, از ناظم.107
233. بديعيه ابوعبدالله بن محمد جزائرى, در مدح استادش محمد بن ابى القاسم. ناظم, آن را شرح كرده است.108
234. منظومه بديعيّه, ميرزاى قمى (م1231ق), 139 يا 140 بيت. آغاز:
الحمد لله العليم ذى النعم
انزل ما قد صرفت عنه الهمم109
از آنجا كه به قصيده دسترسى نداشتيم نمى توان به طور قطع, آن را بديعيه اصطلاحى خواند, امّا به احتمال زياد اين قصيده يكى از بديعيات باشد. خصوصاً با توجه به اينكه رويِّ بيشتر بديعيه ها حرف (ميم) است.
235. بديعه, خطى, 143 بيت. آغاز:
ان جئت لما فسل عن جيرة العلم
واقر السلام على عرب بذى سلم110پاورقي : 1. محمدرضا حكيمى, ادبيات و تعهد در اسلام, تهران, دفتر نشر فرهنگ اسلامى, 1358ش, ص130. 2. همان, ص145. 3. ادوارد براون, تاريخ ادبى ايران, ترجمه على پاشا صالح, تهران, انتشارات اميركبير, چاپ اول, 1358ش, ج2, ص100ـ103. نسخه خطى اين بديعيه به شماره 5371 در كتابخانه آيت الله العظمى مرعشى نجفى و به شماره 168/31 در كتابخانه آيت الله العظمى گلپايگانى موجود است. 4. ر.ك: ادبيات و تعهد در اسلام, ص138ـ 148. * نسخه خطى اين شرح به شماره 108/23 در كتابخانه آيت الله العظمى گلپايگانى موجود است. 5. ريحانة الادب, ج4, ص494, الذريعة, ج15, ص89, فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه آيت الله العظمى نجفى, ش5371, ادبيات و تعهد در اسلام, ص205. 6. محمد باقر موسوى خوانسارى, روضات الجنات, تهران, كتابفروشى اسماعيليان, چاپ 1392ق, ج5, ص285 و چاپ سنگى, ص493. 7. ر.ك: على ابوزيد, البديعيات فى الادب العربى, بيروت, المزرعة بناية الايمان, چاپ اول, 1403ق, ص71ـ74 و ص315 و ادبيات و تعهد در اسلام, ص153. 8. البديعيات فى الادب العربى, ص75 و ادبيات و تعهد در اسلام, ص167. 9. حاجى خليفه, كشف الظنون, تهران, مكتبة الاسلامية, چاپ سوم, 1378ق, ج2, ستون 1231. 10. البديعيات فى الادب العربى, ص77. 11. علامه امينى, الغدير, بيروت, دارالكتاب العربى, چاپ سوم, 1387ق, ج6, ص45. 12. البديعيات فى الادب العربى, ص80 و81. 13. الغدير, ج11, ص20 و ج6, ص45. 14. البديعيات فى الادب العربى, ص84. 15. همان, ص86. 16. همان, ص87. 17. محمود رزق سليم, تقى الدين بن حجة الحموى, مصر, دارالمعارف, 1962م, ص68. 18. البديعيات فى الادب العربى, ص90. 19. الذريعة, ج3, ص73. 20. الغدير, ج6, ص46. 21. ادبيات و تعهد در اسلام, ص177. 22. همان. 23. الذريعة, ج3, ص74. 24. البديعيات فى الادب العربى, ص100. 25. همان, ص106. 26. اين بديعيه همراه با شرح ناظم در حاشيه كتاب خزانة الادب و غاية الارب, تأليف ابن حجت حموى (مصر, چاپ اول, 1304ق) از صفحه 310 به بعد به چاپ رسيده است. 27. الغدير, ج6, ص47. 28. همان. 29. همان. 30. ادبيات و تعهد در اسلام, ص181. 31. احمد ابراهم موسى, الصبغ البديعى فى اللّغة العربية, مصر, دارالكاتب العربى, 1388ق, ص452. 32. البديعيات فى الادب العربى, ص108. 33. الصبغ البديعى, ص452. 34. الغدير, ج6, ص47. 35. البديعيات فى الادب العربى, ص116. 36. كشف الظنون, ج1, ستون 236 و الصبغ البديعى, ص453. 37. البديعيات فى الادب العربى, ص107. 38. الصبغ البديعى, ص453. 39. ادبيات و تعهد در اسلام, ص183 و الصبغ البديعى, ص457. 40. البديعيات فى الادب العربى, ص123 و ادبيات و تعهد در اسلام, ص183. 41. الصبغ البديعى, ص455. 42. البديعيات فى الادب العربى, ص126. 43. الذريعة, ج3, ص75. 44. الغدير, ج6, ص48. 45. البديعيات فى الادب العربى, ص137. 46. همان, ص139. 47. همان. 48. همان, ص140. 49. همان, ص158. 50. الصبغ البديعى, ص458 و البديعيات فى الادب العربى, ص136. 51. الذريعة, ج3, ص74. 52. ادبيات و تعهد در اسلام, ص192 و الصبغ البديعى, ص458. 53. علم الادب مقالات لمشاهير العرب, بيروت, 1923, ج1, ص245. 54. ادبيات و تعهد در اسلام, ص192. 55. البديعيات فى الادب العربى, ص141. 56. همان, ص146. 57. همان, ص157. 58. همان, ص164. 59. معجم المطبوعات العربية و المعربة, يوسف الياس سركيس, قم, كتابخانه آيت الله العظمى مرعشى, 1410ق, ج2, ستون 1617. 60. ادبيات و تعهد در اسلام, ص194. 61. الذريعة, ج3, ص74. 62. الذريعة, ج3, ص77. 63. ادبيات و تعهد در اسلام, ص201. ميرزا فضل الله بدايع نگار در مقدمه كتاب (بدايع الاشعار) از اين قصيده به نام (بديعيه داوديّه) ياد و تعداد ابيات آن را 148 بيت ضبط كرده است. 64. البديعيات فى الادب العربى, ص174. 65. الغدير, ج6, ص50. 66. همان. 67. الذريعة, ج3, ص75. 68. البديعيات فى الادب العربى, ص96. 69. همان, ص102. 70. همان, ص117. 71. همان, ص126. 72. همان, ص130. 73. همان. 74. همان, ص131. 75. عمر رضا كحّاله, معجم المؤلفين, ج6, ص196. 76. ادبيات و تعهد در اسلام, ص222. 77. ابن حجر عسقلانى, الدر الكامنة, هند, چاپ اول, 1349ق, ج3, ص43. اين بديعيه غير از بديعيه اى است كه قبلاً از موصلى معرفى شد. 78. البديعيات فى الادب العربى, ص97. 79. همان. 80. همان, ص98. 81. همان, ص115. 82. محمد محبّى, خلاصة الارث, بيروت, دارصادر, ج2, ص293. 83. البديعيات فى الادب العربى, ص120. 84. همان, ص145. 85. عمررضا كحاله, معجم المؤلفين, بيروت, مكتبة المثنى و دار احياء التراث العربى, ج7, ص12. 86. البديعيات فى الادب العربى, ص166. 87. همان, ص167. 88. همان, ص168. 89. همان, ص171. 90. همان, ص176. 91. همان, ص177. 92. فيليپ دى طرازى, تاريخ الصحافة العربية, بيروت, 1913م, ج2, ص190. 93. البديعيات فى الادب العربى, ص143. 94. محمد خليل مرادى, سلك الدرر فى اعيان القرن الثانى عشر, بغداد, ج4, ص15. 95. البديعيات فى الادب العربى, ص145. 96. همان, ص149. 97. همان, ص150. 98. همان. 99. همان, ص153. 100. همان, ص154. 101. همان, ص160. 102. همان, ص161 . 103. همان, ص163. 104. همان, ص167. 105. همان, ص169. 106. همان, ص170. 107. همان, ص172. 108. حاجى خليفه, كشف الظنون, بيروت, دارالفكر, 1414ق, ج6, ص310. 109. ريحانة الادب, ج6, ص71 و الذريعة, ج23, ص88. 110. محمود فاضل, فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه دانشكده الهيات مشهد, 1396ق, ج1, ص18, ش214.