فرسنامه‌هاى فارسى
مساح رضوان


هنگامى كه براى تدوين مقاله «اسب» در دائرةالمعارف بزرگ اسلامى با مؤلف مقاله، آقاى دكتر آذرتاش آذرنوش همكارى مى‌كردم، دريافتم كه نياكان ما از هزار سال پيش تا كنون درباره اسب، فرهنگى بى مانند و سرشار از هنرها باقى گذاشته‌اند كه اينك به سبب كاهش استفاده از اسب در جوامع انسانى، آن گنجينه‌ها نيز به دست فراموشى سپرده شده است. مؤلف محترم مقاله اسب، تا آنجاكه توانسته است به معرفى جوانب گوناگون اين فرهنگ پرداخته؛ امّا به لحاظ آنكه در مقاله دائرةالمعارف، فضاى كافى براى بررسى فرسنامه‌هايى كه به زبان فارسى نوشته شده است در اختيار نبوده، ناچار، به بحثى اجمالى بسنده شده است. از مضمون آن بحث چنين بر مى‌آيد كه كسى تا كنون فهرست جامعى براى فرسنامه‌هاى فارسى تدارك نديده است. به همين جهت، ما اين فرصت را غنيمت شمرده و به جستجوى اين آثار پرداختيم، و اينك مجموعه‌اى شامل 76 فرسنامه تدارك ديده‌ايم كه تقديم خوانندگان مى‌گردد.
اين فهرست نسبت به آنچه پيش از اين تأليف گرديده مانند چهل مقاله آقاى رضا استادى و حتى فهرست بسيار مفيد استورى، كاملتر است. مّا هنوز نمى‌توان ادّعا كرد كه فهرستمان براستى به حد كمال رسيده است، زيرا متأسفانه دستيابى به آثار متعددى كه - مثلاً - در كتابخانه‌هاى گوناگون هند و پاكستان پراكنده است، آسان نيست و ناچار به فهرستهاى موجود، كه آنها نيز گاه تكرارى و نامطمئنند، بسنده شده، و چه بسا از كتابخانه‌هاى خصوصى و عمومى جهان فرسنامه‌هايى ناشناخته، سر بيرون كشند. با اين همه، آرزومنديم كه اين پژوهش، خوانندگان را مفيد افتد.
متأسفانه كهنترين فرسنامه‌اى كه ما شناخته‌ايم (فرسنامه محمد بن محمد) از سال 767 هجرى كهنتر نيست، حال آن‌كه بى ترديد پيش از آن روزگار نيز آثار ايرانى فراوانى وجود داشته است. سخن خيّام بر اين ادّعا دلالت آشكار دارد:
«به روزگار پيشين در اسب شناختن و هنر و عيب ايشان دانستن، هيچ گروه به از عجم ندانستندى، از بهر آنكه ملك جهان از آنِ ايشان بود و هر كجا در عرب و عجم اسب نيكو بودى به درگاه ايشان آوردندى...» (نوروزنامه، ص 66).
نكته ديگر آنكه مسائل مربوط به اسب در برخى از آثار ديگر همچون كتابهاى ادب و بيطره نيز فراوان آمده است، و مثلاً كتاب آداب الحرب و الشجاعه اثر مباركشاه فخر مدبر، در اين باب از شاهكارهاى زبان فارسى به شمار مى‌آيد. ولى ما در اين گفتار، كار خود را اختصاصاً به نسخه‌هاى خطى فرسنامه‌ها محدود مى‌سازيم:
آنچه در اين مقاله ارائه مى‌شود عبارت است از:
1- فرسنامه‌هايى كه به فارسى تأليف شده‌اند (شانزده اثر).
2- فرسنامه‌هاى منظوم (هفت اثر).
3- فرسنامه‌هاى منسوب به ارسطو، شامل چهار بخش.
الف. آنها كه شمس الدين محمد فرزند حسن، ترجمه كرده است (پنج نسخه).
ب. فرسنامه‌هايى كه در فهرست‌هاى نسخ خطى به صورت «منسوب به ارسطو» معرفى شده است (دو نسخه).
ج. فرسنامه‌هايى‌كه گمنام معرفى شده‌اند، امّا از قراينى مى‌توان حدس زد از آنِ ارسطو است (چهار نسخه).
د. فرسنامه‌هاى ديگر از ارسطو (دو نسخه).
4- فرسنامه‌هايى‌كه از كتاب هندى سالهوت راسپان ترجمه شده‌اند (چهار عدد با نسخ متعدد).
5- فرسنامه‌هايى كه اگر چه گمنام هستند، امّا يا از زبان هندى به فارسى برگردان شده‌اند و يا داراى اصطلاحات شبه قاره *76* هستند. و از آن رو كه در فرسنامه‌هاى نسخ، نمونه‌اى از «آغاز» يا «انجام» آن نياورده‌اند، احتمال مى‌ورد بعضى از نسخه‌ها يكسان باشند (24 نسخه).
6- فرسنامه‌هايى كه از عربى به فارسى ترجمه شده‌اند (سه نسخه).
7- فرسنامه‌اى كه از زبان تركى ترجمه شده است (يك نسخه).
8- فرسنامه‌هاى گمنام كه از نام مؤلف و حتى نام كتاب هيچ اطلاعى در دست نيست و اين نسخه‌ها آشفتگى و يا افتادگى بسيار دارند (23 نسخه).
فرسنامه‌هايى كه به فارسى تأليف شده‌اند
فرس نامه، تأليف محمد بن محمد، قرن 8 ه. ق.
وى اين كتاب را براى امير «سيف الدين نصرة بن ملك شهريار شهيد مظفر الدين با كاليجار» (حكومت 733 - 775) در رمضان 767 تأليف كرده است و در مقدمه آن چنين آمده است:
«از كتب مقدّمان... چون بعضى از آن مطوّل... و بعضى مختصر... بود، پيوسته مى‌فرمودند كه اين بنده ضعيف... محمد بن محمد را سعى بايد كرد كه از اين كتابها تأليفى كند». امّا در فهرست افشار - دانش پژوه عبارت «محمد را سعى بايد» به صورت «محمد واسعى» خوانده شده است. اين اشتباه به كتابهاى ديگر نيز راه يافته است. اين كتاب داراى دو بخش است: بخش اول، در معرفت اسبان و سال و رنگ و نيك و بد آنها، در چهل باب؛ بخش دوم، در مسابقه شرعى و مداواى اسبان، در 33 فصل (در دو نسخه از اين كتاب، شصت فصل ذكر شده است).
اين كتاب به «صدباب» نيز شهرت دارد و گويا در اصل داراى صد باب بوده كه بعدها 27 باب از بخش دوم آن افتاده است. فخرالدين احمد رودبارى در كتاب عرفان الخيول كه ترجمه فرسنامه الاقوال الكافية است، مطالبى را عيناً از كتاب موسوم به «صدباب» نقل كرده و به ترجمه خود اضافه كرده است؛ كه آن مطالب با فرسنامه نسخه شماره 3065 كتابخانه مركزى، ذيل مجموعه، مقابله شد و مطالب كاملاً با هم مطابقت داشت.
- دو نسخه، يكى به شماره 5745، كتابت سده 11؛ و ديگرى به شماره 2831 ذيل مجموعه، كتابت: سال 1316 ه. ق. در كتابخانه ملى ملك (افشار - دانش پژوه، 1/3/575؛ 6/129).
* يك نسخه به شماره 6052، ذيل مجموعه، در كتابخانه مجلس، كتابت: سده 14 ه ق. (حائرى، 19/44). اين نسخه در چهل باب و 33 فصل تنظيم شده و نام مؤلف به صورت «محمد بن محمد (قرن 8)» ياد شده (در الذريعه، ص 16/170، به صورت «محمد بن محمد؟» آمده)، امّا چون در ابتداى اين نسخه آمده است كه وى اين رساله را در سال 767 براى «امير نصرة بن ملك مظفر الدين باكاليجار» تأليف كرده، ترديدى باقى نمى‌ماند كه منظور همان مؤلف مورد نظر ما است.
* نسخه‌اى ديگر از اين كتاب در كتابخانه عمومى شرق در پتنا (پطنه) موجود است و از مؤلف فقط به صورت «محمد بن محمد» نام برده شده كه احتمالاً منظور همان مؤلف مورد بحث ما است (طب اسلامى، 19).
* استورى (ص 3/793 II) يك نسخه از اين كتاب را چنين معرفى كرده است:
«اسب نامه يا فرس نامه از محمد بن محمود يا محمد بن محمد كه به فرمان مظفر الدين باكا در 767 تأليف شده است. و شامل 2 قسمت است: قسم اول در 40 باب، قسم دوم در 33 باب.» بى گمان اين نسخه همان قرسنامه محمد بن محمد است و «باكا» تحريفى از «باكاليجار» است.
- يك نسخه به شماره 7500 ذيل مجموعه، در كتابخانه مرعشى، بى تاريخ، اين نسخه داراى دو بخش است، بخش اول در چهل باب، بخش دوم در شصت فصل (مرعشى، 19/299).
* يك نسخه به شماره 3065 ذيل مجموعه، در كتابخانه مركزى در دو بخش، يكى در چهل باب و ديگرى در 33 فصل (دانش پژوه، 11/202).
در اين فهرست، نامى از مؤلف برده نشده است. اين نسخه را نگارنده بررسى كرد و همان طور كه گمان مى‌رفت، همان فرسنامه محمد بن محمد است. بخش اوّل اين نسخه با آنچه آقاى گردفرامرزى به چاپ رسانده است (نك: ادامه همين فهرست) يكى است، امّا گاه عبارات آن متفاوت است.
قسم دوم كه مربوط به بيطره است اگر چه از نظر مطالب يكى است، امّا نظم و ترتيب آن با متن چاپ شده تفاوت بسيار دارد.
لازم به ذكر است كه رضا استادى در كتاب چهل مقاله خود (ص 348) اين نسخه را دوبار معرفى كرده است؛ يك بار به صورت «فرسنامه از محمد واسعى» (؟) و بار ديگر به اين ترتيب: «فرسنامه، در دو فصل؛ فصل اول در چهل باب در *77* شناختن اسب و فصل دوم در سى و سه باب در درمان اسب.»
* يك نسخه به شماره 1967 در كتابخانه مركزى، كتابت به سال 1307 (دانش پژوه، 8/579). اين نسخه به صورت دو كتاب مستقل و گمنام در يك مجموعه معرفى شده است؛ مجموعه اول در بيطارى و اسب‌شناسى در چهل باب، و مجموعه دوم درباره بيماريهاى گوناگون اسب در شصت باب. اين نسخه را نيز نگارنده بررسى كرد و قسمتهايى از آن را با فرسنامه تصحيح گردفرامرزى مقابله نمود و در نتيجه معلوم شد كه همان كتاب «محمد بن محمد» است.
لازم به توضيح است كه اين كتاب همراه با فرسنامه‌اى ديگر از عبداللَّه بن صفى به نام «دو فرس نامه منثور و منظوم» به اهتمام دكتر على سلطانى گردفرامرزى و زير نظر دكتر مهدى محقق، در تهران، به سال 1366 هجرى شمسى به چاپ رسيد؛ امّا از آنجا كه نسخه مصحح ناقص بوده و آغاز آن افتاده بوده است، كتاب به صورت گمنام معرفى شده است.
فرس نامه، تأليف نظام بن حسين ساوجى، به سال 1033 ه .ق.
وى اين كتاب را براى شاه عباس صفوى (حكومت 996 - 1038) تأليف كرده و موضوع آن «اقسام اسبان و درمان آنها» است.
- از اين كتاب دو نسخه شناسايى شده است؛ يكى به شماره 2345 به خطا دانيال و به تاريخ 1051؛ و ديگرى به شماره 2346 كتابت به سال 1241، در لاهور پاكستان (احمد منزوى، 1/450 - 451).
مضمار دانش، تأليف نظام الدين احمد فرزند ملاصدراى گيلانى، متوفى 1059
اين كتاب را مؤلف، به امر شاه عباس دوم (حكومت 1500 - 1077) در يك مقدمه و سه مرحله - كه هر مرحله شامل نه باب است - گرد آورده است.
- يك نسخه به شماره 3065 ذيل مجموعه، در كتابخانه مركزى، بى تاريخ (دانش پژوه، 11/2002).
اين نسخه نيز بررسى شده و با نسخه كتابخانه مجلس به شماره 6277 مطابقت داده شده و مشخص گرديد كه هر دو نسخه يكسان است.
- يك نسخه به شماره 481 ذيل مجموعه، در كتابخانه ملّى ملك، كاتب محمد مؤمن، در ربيع الثانى 1216 (دانش پژوه، افشار، 5/35).
- يك نسخه به شماره 7500 ذيل مجموعه، در كتابخانه مرعشى (فهرست كتابخانه مرعشى، 19/299).
- يك نسخه به شماره 4793 در كتابخانه غرب در مدرسه آخوند همدان، كتابت در 26 شوال 1256 (ص 405).
- دو نسخه، يكى به شماره 291 ذيل مجموعه، و ديگرى به شماره 6277 در كتابخانه‌مجلس (حائرى، 19/256؛ 21/273، 284).
- يك نسخه در كتابخانه عمومى شرق در پتنا (طب اسلامى، 29).
- يك نسخه در كرمانشاه به خط شيخ على اكبر قمى، مورخ 1099 ه.ق (الذريعه، 16/170).
- سه نسخه، يكى به شماره «Add 6177» سده هجدهم ميلادى؛ ديگرى به شماره «Add 9898» سده هفدهم ميلادى؛ و سومى به شماره «265 Add 32 ,» ذيل مجموعه، مورخ 1213 ش (ريو، 284 - 384/II). از نسخه شماره آخر، يك عدد ميكروفيلم به شماره 1464 ذيل مجموعه، در دانشگاه تهران موجود است (دانش پژوه، 605).
* يك نسخه به شماره 10937 در كتابخانه آستان قدس رضوى، كتابت به سال 1266 ق. (محمد آصف فكرت، 427). اين نسخه به صورت «فرس نامه، از نظام الدين احمد» ياد شده كه بى گمان، همان مضمار دانش است.
براى ديگر نسخ مضمار دانش نگاه كنيد: Story, II/3.893.
وصف الخيل، تأليف ملا محسن فيض كاشانى، متوفى 1067 ه.ق.
اين كتاب به فرمان شاه عباس ثانى در هفت باب و حدود دويست بيت نوشته شده است.
- يك نسخه به شماره 4437 ذيل مجموعه، در كتابخانه مركزى، كتابت سده 12 (دانش پژوه، 13/3396 - 3397. مضمون هفت باب در اين فهرست آمده است).
محاسن الحصان، تأليف امير محمدحسين بن امير صالح بن امير عبدالواسع حسينى سپاهانى خاتون آبادى، متوفى 1151 ه.ق.
امير محمدحسين اين كتاب را براى شاه سلطان حسين صفوى در يك مقدمه و هفت باب و يك خاتمه در سال 1117 ه. نوشته است.
- يك نسخه به شماره 1397 در كتابخانه مركزى (دانش پژوه، 8/76).
*78* آغاز نسخه چنين است: «... امّا بعد، چنين گويد... محمد حسين بن محمد صالح الحسينى... كه چون در اين اوان سعادت توأمان بوساطت محرم سده سنيه والا... جعفر قلى بيكاى امير آخورباشى فرمان هميون... سلطان حسين حسينى موسوى صفوى بهادر خان صدور يافت كه اين بنده... رساله‌اى تأليف نمايد...» .
ميرآخورى اسب يا سواركارى و پرورش اسب، تأليف شاه قلى ميرآخور
- يك نسخه به شماره 669 در كتابخانه ملّى ملك (دانش پژوه، افشار، 6/130). وى در ديباچه اظهار نموده كه مدتى در خدمت امير جلال الدين سيد بدر بوده است تا آنكه پادشاه خراسان سلطان حسين بهارخان به او لطف كرده و سپس ميرآخور دربار شده و چون به دستگاه سلطان عبيداللَّه بهادرخان راه يافته است، كتاب را براى او نوشته است. آغاز نسخه چنين است: «بسمله، حميد بيحد پادشاهى را كه سمند تيزرو خرد در فضاى ثنايش هر چند دويده است به جايى نرسيده... .»
فرس نامه، گمنام
- يك نسخه به شماره 1683 ذيل مجموعه، در دانشگاه تهران (احمد منزوى، فهرست نسخه‌هاى خطى فارسى، 1/442؛ دانش پژوه، 3/2221). اين نسخه ديده شد، در چهاربرگ است و درباره بيماريهاى اسبان، براى سلطان سنجر فرزند ملكشاه نوشته شده است. داراى تاريخ 884 ه- است، امّا نوع خط و شيوه بيان آن، نشان مى‌دهد كه به احتمال زياد در قرن دوازدهم قمرى نوشته شده باشد. آغاز نسخه چنين است: «.. و اين نسخه را بجهت مطالعه سلطان اعظم سلطان سعيد سلطان سنجر ابن ملكشاه... تصنيف كرده بوده‌اند كه پيوسته بر لفظ مبارك آن حضرت چنين رفتى كه «اسب نيك نيكو ياريست مرد را در همه وقت، و در همه جا بكار آيد.»
خيل نامه، گمنام‌
اين كتاب در دو بخش تنظيم شده است: بخش اول شامل چهل باب در معرفت اسبان، و بخش دوم در 60 باب در بيمارى و درمان آنها.
- سه نسخه در موزه بريتانيا، يكى به شماره 165 و Add.32، ظاهراً سده 19؛ ديگرى به شماره .5177 Add كتاب به سال 1204 در بغداد؛ و آخرى به شماره 825و Add.91 كه اين نسخه ناقص است (ريو، 84/II).
- يك نسخه به شماره 892 در پاريس داراى صد باب (بلوشه، 931/2). اگر چه اين نسخه نيز داراى صد باب است، امّا چون آغاز و انجامى كافى از اين نسخه‌ها داده نشده، نمى‌توان حدس زد كه آيا اين نسخه با نسخه صد باب (فرسنامه محمد واسعى) يكى است يا نه؟.
فرس نامه، تأليف سعادت يارخان رنگين دهلوى، متوفى 1251 ه.
وى پس محكم الدوله ميرزا طهماسب بيك خان اعتماد است و اين كتاب را به خواهش حكيم محمد اشرف خان در عيب و سلامت اسبها در سه فصل نگاشته است، بدين ترتيب:
1- عيب بهورى؛ 2- عيب رنگ؛ 3- عيب جسمى.
- يك نسخه به شماره N.M. 7591 - 556/41 در موزه ملى پاكستان (نوشاهى، 62).
فرس نامه، تأليف حامد بن عالم، قرن 13
اين كتاب در شصت باب در اقسام اسپان و درمان آنها نوشته شده است.
- يك نسخه به شماره 5232 در لاهور پاكستان (احمد منزوى، 1/446).
- يك نسخه به شماره 291 در لندن (فاطمه كشاورز، 345).
فرس نامه، تأليف رفيع الدين بن ملك راج محمد بن ملك قطب الدين‌
- يك نسخه در آصفيه (طب اسلامى، 29)
* نسخه‌اى ديگر در همين فهرست به صورت علاج اسپان از محمد بن ملك قطب الدين به طور جداگانه معرفى شده كه بى گمان هر دو نسخه يكى است (نگاه كنيد: طب اسلامى، 29).
فرس نامه، تأليف ابومحمد صديقى مشهور به منشى‌
- يك نسخه در كتابخانه رضا (طب اسلامى، 29).
زبدةالفرس، تأليف ميرغلام مظهر على‌
- يك نسخه در آصفيه (طب اسلامى، 29).
شفاء الفرس، تأليف نجات حسين عظيم آبادى‌
- يك نسخه در آصفيه (طب اسلامى، 29)
* نسخه‌اى ديگر در همين فهرست (ص 29) به صورت «علاج مرض فرس» از نجات حسين معرفى شده كه بى گمان اين دو نسخه *79* يكى است. لازم به ذكر است كه از همين مؤلف كتاب ديگرى به نام علامات مرض فرس نيز ذكر شده است (طب اسلامى، 29).
مرآةالافراس، تأليف سيد امام على اوهى‌
- يك نسخه در كتابخانه رضا (طب اسلامى، 29).
منافع الفرس، تأليف شهاب الدين محمد ناضوار [؟] اولاد خواجه اويس قرنى‌
اين كتاب در 52 باب در شناخت اسبان و معالجه امراض آنها نوشته شده است.
- يك نسخه به شماره 891 در لندن (فاطمه كشاورز، 463-563).
پايان نسخه چنين است: «زهجرى تو پرسى بكردم شمار/ دو صد شصت و سه سال و هم يك هزار به دست خط فقير حقير ركن الدين.»
فرسنامه‌هاى منظوم‌
فرسنامه، اثر شاعرى متخلص به صفى، قرن دهم هجرى.
وى اين كتاب را براى شاه طهماسب صفوى (حكومت 930 - 984 ه) سروده و در آغاز آن آمده:
«پى سيرش چنان كن سرعت انديش‌
كه گيرد سايه خورشيد را پيش‌
نمايد جلوه از مه تا به ماهى‌
ز فرّ دولت تهماسب شاهى‌
***
بحمداللَّه، صفى كامروز بارى
به ميدانست زينسان شهريارى‌
درين فكرم كه چون عزمم شود جزم‌
فرس نامه به نام شه كنم نظر
- يك نسخه به شماره 2515 ف / 2 ذيل مجموعه، كتابخانه ملى (انوار، 6/18).
- يك نسخه به شماره 1668 در دارالكتب (فهرست مخطوطات دارالكتب، 2/29).
* يك نسخه به شماره 994 در كتابخانه ملى تبريز (3/990). در معرفى اين نسخه چنين آمده: «مؤلفش معلوم نشد. از متن نسخه چنين بر مى‌آيد كه معاصر شاه طهماسب بوده است؛ كدام شاه طهماسب؟ معلوم نيست» و در پاورقى صفحه 990 فهرست، اين بيت به عنوان نمونه آمده است: «نمايد جلوه از مه تا به ماهى‌
«فرّ دولت تهماسب شاهى» كه بى گمان اين نسخه همان كتاب فرسنامه صفى است.
اين كتاب توسط دكتر سلطانعلى گردفرامرزى ذيل نام «دو فرس نامه منثور و منظوم» در تهران به سال 1366 ش. به چاپ رسيده است. و در مقدمه دوم اين كتاب (ص 127) آمده است: «اگر در مورد اهدا شدن كتاب به پادشاه صفوى ترديدى به خود راه ندهيم، در خصوص نام سراينده كتاب اين ابهام و ترديد به جاى خواهد ماند، درستى نمى‌شناسيم» (براى اطلاع بيشتر نگاه كنيد: مقدمه همين كتاب).
فرسنامه (منظور و منثور)، سروده سيد حسينى‌
وى پيشه سپاهيگرى داشته و اين كتاب را به نام جلال الدين سكندرشاه سروده است.
- يك نسخه به شماره 1/4723 ذيل مجموعه، در كتابخانه مركزى، كتابت به سال 1024 ه. مثنوى اى است در سيصد بيت با ديباچه‌اى به نثر؛ كه در آن آمده است:
پسند افتد بنزد اين جهانگير
ادا كن هر چه خواهى كرد تقرير
بفگتا چون تويى مرد سپاهى‌
شناسى اسب را دانم كماهى‌
آغاز: «... امّا بعد، اين رساله ايست مزين و مشرف بخلعت... بندگى حضرت پادشاه كشور گشاى... مبنى بر پنج فصل است».
پايان:
«حسنى درد و اندوهت سرايد
اميدم آنكه اميدت برآيد»
(دانش پژوه، 14/3667)
فرسنامه، سروده محمدعلى حزين لاهيجى زاهدى فرزند ابوطالب (1103 - 1181)
- يك نسخه به شماره 2/5166 ذيل مجموعه، در كتابخانه ملى ملك (افشار - دانش پژوه، 8/231 - 232).
آغاز:
«بنور و ضلمتش ره بردن آموز
به نسبت اشهب و ادهم شب و روز»
پايان
«پس از سه روز آبش را تو كم ده‌
پس از سه بار سيرابش كنى به»
*80* - يك نسخه به شماره 265/2 Sdd.32, ذيل مجموعه، در موزه بريتانيا (ريو، 384.II).
در اين نسخه نام حزين چندين بار آمده و بنابر گفته خود وى، او اين كتاب را يك بار در زمان جوانى در اصفهان نوشته بوده است، امّا اكنون آن را دوباره براى سرزمين هند مى‌نويسد. اين نسخه داراى نه «حليه» در شناختن اسب و ده فصل در بيمارى اسبان و درمان آنهاست. يك عدد ميكروفيلم به شماره ف 1464 ذيل مجموعه در كتابخانه مركزى وجود دارد (دانش پژوه، 605؛ نيز نك: فهرست نسخه‌هاى خطى فارسى، احمد منزوى، 1/441).
فرسنامه، سروده شخصى با تخلص فارغ، قرن 13 ه .ق.
- يك نسخه به شماره 932 در كتابخانه گنج بخش پاكستان (احمد منزوى، 1/210 - 211).
آغاز: «در بيان جنس و ولايت فرس به تجربه از گفته مولانا فارغ كه به نظم آورده:
در اوصاف اسپان بگويم ترا
كه تا نيك و بد سازى از هم جدا»
در پايان آمده:
«بگيرى تو گفتار فارغ بگوش‌
روى گر به بازار توس فروش»
فرسنامه، سروده سيد غياث الدين برقوسى‌
- يك نسخه به شماره 398 ذيل مجموعه، در پاريس (بلوشه، 041/2)؛ اين نسخه شامل پنج باب است كه پايان باب پنجم افتاده و احتمالاً مربوط به قرن شانزدهم م. است.
فرسنامه، از آنِ «فارس» يا «غواص» و آن را به اسم «حسام» به نظم كشيده‌
- يك نسخه در كتابخانه دهخدا ذيل مجموعه، (الذريعه، 16/171).
آغاز: «هذا كتاب فرسنامه من كلام فارس، درود و نعمت الهى جلّ شأنه تعالى، گفته غواص... (بسمله)... سوار خرد به كه در هر نفس / بميدان حمد تو راند نفس».
فرسنامه رنگين، گمنام‌
- يك نسخه به شماره (2155) 2/1126/4179 در مخطوطات شيرانى (فهرست مخطوطات شيرانى، 2/398). اين نسخه به سال 1897 ميلادى نوشته شده و آغاز آن افتاده است.
فرسنامه‌هاى منسوب به ارسطو
اين فرسنامه‌ها به سه دسته تقسيم مى‌شوند: 1- «فرسنامه‌هاى منسوب به ارسطو» كه مترجم آن شمس الدين محمد فرزند حسن است؛ 2- «فرسنامه‌هاى منسوب به ارسطو» كه در فهرستها با همين عنوان معرفى شده‌اند؛ 3- فرسنامه‌هاى منسوب به ارسطو كه در فهرستها به صورت «گمنام» معرفى شده‌اند.
فرسنامه، منسوب به ارسطو، مترجم شمس الدين محمد فرزند حسن (از عربى به فارسى ترجمه شده است).
- يك نسخه به شماره 5011 در دانشگاه تهران، كتابت سده 10 - 11، در 33 باب (فهرست نسخه‌هاى خطى دانشگاه تهران، 15/4084). آغاز: «اين كتاب از گفتار ارسطوى حكيم است كه در وصف نيك و بد اسبان جمع كرده.»
اين نسخه به كوشش دكتر حسن تاج‌بخش در جلد اول كتاب تاريخ دامپزشكى و پزشكى ايران، از صفحه 414 به بعد، در تهران در سال 1372 شمسى به چاپ رسيده است.
- يك نسخه به شماره 66/9 ف / 7 ذيل مجموعه در كتابخانه ملى ملك (فهرست نسخ خطى كتابخانه ملى، انوار، 2/513). در اين نسخه، مترجم مى‌گويد: اين رساله براى اسكندر نوشته شده است.
- يك نسخه به شماره 3232 در لاهور پاكستان، كتاب سده 13 قمرى در 33 باب (احمد منزوى، 1/446). در اين فهرست آمده: «متن منسوب به ارسطو كه براى اسكندر نگاشته شده است. ترجمه از مولوى محمد بن حسين كه مى‌گويد از عربى ترجمه كرده است».
- يك نسخه به شماره 191 در لندن (فاطمه كشاورز، 543) نيز نگاه كنيد:
(«1_4» Story, II, 3 ,P943, No 266). اين نسخه در 33 فصل گرد آمده و آغاز آن چنين است: «اين كتاب از گفتار ارسطوى حكيم است كه در وصف نيك و بد اسبان جمع كرده است».
* يك نسخه به شماره 2066/2 در «مكتبات تركيا» شهيد على، كتابت به سال 977 ه (احسان اوغلى، 269). اين نسخه به صورت «فرسنامه (باللغة الفارسية) [از] شمس الدين محمد بن حسين» معرفى شده و نامى از اينكه منسوب به ارسطو باشد، نيامده امّا از آنجا كه اين شخص به عنوان مترجم فرسنامه ارسطو در بالا ذكر شد، بى گمان اين نسخه نيز از آنِ ارسطو است.
*81* فرسنامه منسوب به ارسطو (اين نسخه‌ها در فهرست به صورت «منسوب به ارسطو» معرفى شده‌اند).
- يك نسخه به شماره 6074 در كتابخانه مجلس، كاتب معين الدين محمد بن احمد، مورخ 959 قمرى (حائرى، 19/61). در معرفى اين نسخه چنين آمده است: «اين فرسنامه منسوب به ارسطو است و با نسخه 5011 دانشگاه تهران تفاوتهايى دارد. آغاز نسخه چنين است: «فصل اول در وصف اسبان؛ بدانكه ارسطاطاليس حكيم مى‌فرمايد كه چون خواهى اسب نيك و بد را فرق كنى بايد كه اول نظر كنى... .»
- يك نسخه به شماره 4232 در اسلام آباد پاكستان گنج بخش، كتابت سده 12 (احمد منزوى، 1/446). اين نسخه در بيست باب و به صورت «از ناشناس، منسوب به اسكندر و روايت ارسطاطاليس» معرفى شده و عنوان هر بيست باب در فهرست آمده است. آغاز نسخه چنين است: فرسنامه حضرت اسكندر... ارسطاطاليس حكيم چنين گويد كه اگر خواهيد كه اسپان نيك از بد شناسى، اول نگاه بايد كرد كه بلند و درهم پيوسته باشد».
فرسنامه، گمنام (اين نسخه‌ها اگر چه در فهرستها به صورت گمنام معرفى شده‌اند، امّا از آنجا كه در آغاز اين فرسنامه‌ها نام ارسطو يا فصول كتاب وى ذكر شده، گمان مى‌رود اين نسخه‌ها منسوب به ارسطو باشد).
- يك نسخه به شماره 3259 ذيل مجموعه، در دانشگاه تهران، كاتب: احمد شيبانى، كتابت در سال 1349 قمرى (دانش پژوه، 11/2119 - 2120). اين نسخه 45 فصل دارد و توسط نگارنده ديده شد. ظاهراً مؤلف عناوين 33 فصل كتاب ارسطو را با عناوين فرسنامه‌هاى ديگر در هم آميخته و با هم مجموعه ايى در 45 فصل گرد آورده است. به عنوان مثال، فصل پنجم اين نسخه درباره «كورى و كرى اسب... و امّا گنگ بودن اسب» است كه در فرسنامه ارسطو چاپ دكتر تاج بخش هر كدام در فصلى جداگانه آمده است، به همين علت اگر چه مضمون اين دو نسخه يكى است ولى الفاظ و عبارات با هم تفاوت بسيار دارد.
- يك نسخه به شماره 3015 ذيل مجموعه، در كتابخانه مركزى، كتابت سده 11 (دانش پژوه، 10/1954 - 1955). اين نسخه كه 28 باب دارد توسط نگارنده ديده شد و همان فرسنامه ارسطو است كه فصلها و عبارات آن با آنچه دكتر تاج بخش چاپ كرده‌اند يكسان است و گويا به سبب آنكه چند فصل از آن افتاده، كاتب آن را «28 باب» خوانده است. آغاز نسخه چنين است: «.. اين نسخه ايست از گفتار ارسطاطاليس حكيم كه جمع كرده است در وصف اسبان نيك و بد... اين نسخه را تأليف كرده از براى ذوالقرنين كه اسكندر رومى مى‌خوانند و اين موسوم است به بيست و هشت باب».
- يك نسخه به شماره 4723 ذيل مجموعه، در دانشگاه تهران، كتابت به سال 1024 (دانش پژوه، 14/3668؛ نيز نگاه كنيد: فهرست نسخه‌هاى خطى فارسى، احمد منزوى، 440). اين نسخه توسط نگارنده ديده شد و مقدمه آن با آنچه آقاى دكتر تاج بخش چاپ كرده‌اند كاملاً متفاوت است و در آن آمده: «در صفت انواع اسپان و خاصية و شكل؛ بدانكه مقررست پيش علما و عقلاء كه بعد از انسان جانورى خوش شكل‌تر از اسب نيست...»، و بعد از آن، احاديثى چند از حضرت رسول (ص) و حضرت على(ع) آمده است. امّا 35 باب آن كه مربوط به بيطره است همان فرسنامه ارسطو است. آغاز نسخه چنين است: «.. اين رساله ايست... كه حكماى زمان ارسطاليس جهت اسكندر تصنيف نموده و مشتمل است بر مقدمه و بر سى و پنج باب و خاتمه.»
- يك نسخه به شماره 2163 در كتابخانه مجلس شوراى ملّى، كتابت به سال 1225 قمرى (نفيسى، 6/131 - 132). بنابر گفته سعيد نفيسى اين كتاب شايد از زبان تازى ترجمه شده باشد و سبك انشاء مى‌رساند كه ترجمه مربوط به قرن نهم است. آغاز نسخه چنين است: «كتاب بيطارنامه من تصانيف حكيم اعظم ارسطاطاليس رحمةاللَّه عليه».
گفتار ارسطاطاليس در صفت اسپان‌
* يك نسخه در آصفيه (طب اسلامى، 29). در اين فهرست از مصنف كتاب نامى برده نشده است؛ امّا نام كتاب نشان مى‌دهد كه از آنِ ارسطو است.
فرسنامه، قانيوس حكيم‌
- يك نسخه به شماره 591 در لندن (فاطمه كشاورز، 853-753). اين كتاب در 77 باب گرد آمده است. آغاز نسخه چنين است: «الحمدللَّه رب العالمين... امّا بعد، اين كتابيست در شناختن اسپان از نيك و بد... .» پايان: «.. اين رساله فرسنامه نوشته تمام شد دوم ماه ربيع الاول 1225.» از آغازِ نسخه چنين بر مى‌آيد كه از آنِ ارسطو است. براى اطلاع بيشتر، نگاه كنيد: استورى، 154/3/II؛ بلوشر، II/ شماره (1) 398؛ /IV شماره )2(9512.
*82* سالهوترا (Salihotra)
نام يكى از بنيان گذاران قديمى علم بيطارى در هند است. وى علوم مقدماتى را نزد پدر خويش اسپستى (Aspasti) فرا گرفت و در معرفت و اداره امور اسبان دانش بسيار آموخت. وى رساله‌اى به زبان سانسكريت به نام سالهوتر نوشت كه بارها به فارسى ترجمه شده است. ترجمه آن اينهاست.
- ترجمه سالوتر اسپان، مترجم ابن سيد ابوالحسن متخلص به هاشمى‌
وى اين كتاب را در سال 926 هجرى قمرى، در زمان شمس الدين مظفرشاه دوم پادشاه گجرات (حكومت 932 - 917 ه) از زبان سانسكريت به فارسى ترجمه كرده و اشعارى چند با تخلص هاشمى كه خود سروده است نيز بدان افزوده است. امّا پس از چندى در زمان شاه جهان پادشاه (حكومت 1037 - 1067) يكى از سپاهيان وى به نام خواجه عبداللَّه معروف به عبداللَّه خان بهادر فيروز جنگ اين كتاب را يافته و به نام خود بازنويسى كرده است؛ سپس تمام تخلصهاى «هاشمى» را از آن زدوده است. علاوه بر اين، مطالبى چند از فرسنامه‌اى فارسى مربوط به زمان سلطان محمود غزنوى را به ابتداى آن افزوده و كتاب را به نام خويش خوانده است. همين امر موجب اشتباه همه فهرست نويسان شده و ايشان اين كتاب را به خواجه عبداللَّه خان فيروز جنگ نسبت داده‌اند، حال آن‌كه چنين انتسابى صحيح نيست.
اين كتاب به دو بخش تقسيم مى‌شود: بخش اول شامل دوازده باب و بخش دوم داراى 38 باب. آغاز نسخه چنين است: «اسب فكرت چو زين كند دانا
به كه گويد نخست حمد خدا
به نام خدايى كه توسن افلاك را گرد مركز خاك دائر گردانيد...».
- يك نسخه در آصفيه (طب اسلامى، 29).
- يك نسخه به شماره 13746 در آستان قدس رضوى (محمد آصف فكرت، 427).
- يك نسخه به شماره 2151» (2/1219 / 4272) در پاكستان (فهرست مخطوطات شيرانى، 2/397). اين نسخه به نام فرسنامه معرفى شده است.
- يك نسخه به شماره 498 در پاريس (بلوشه، 041/2).
- دو نسخه، يكى به شماره 655، كتابت سده 12 ه .ق. و ديگرى به شماره 755 كتابت سده 13 ه ق. در كتابخانه گنج بخش (احمد منزوى، 1/208 - 209). اين نسخه شامل دو بخش است: بخش اول در باب آفرينش اسپان و...؛ بخش دوم در علل و معالجه اسپان در 38 باب. در اين نسخه نام اين اسبان آمده است:
«خنك خسرو، سياه جمشيد، جرده بهرام، بوربيژن، رخش رحم، شبديز پرويز، گلگون، سمند كيخسرو، كميت فريدون» و نيز در رنگ اسبان از نامهاى اصيل فارسى بهره برده شده است و مطالب نشان مى‌دهد كه مترجم از منابع ايرانى استفاده كرده است.
- دو نسخه، به شماره Add.61,458 ذيل مجموعه، در موزه بريتانيا (ريو، 254).
- يك نسخه به شماره 691 در لندن (فاطمه كشاورز، 853).
اين كتاب در سال 1991 م. در كلكته به نام فرسنامه هاشمى به چاپ رسيده است و جوزف ارلس اشعار اين كتاب را به انگليسى ترجمه كرده و در 1788 م. در كلكته منتشر كرده است.
رساله سالوتر، ترجمه ميرنوازش خان على خان قرن 13 ه .ق.
- يك نسخه به شماره 991 در لندن (فاطمه كشاورز، 563).
فرسنامه ترجمه عبداللَّه بن صفى‌
وى اين كتاب را به دستور سلطان احمد والى بهمنى از متن هندى سالهوترا ترجمه كرده است.
- يك نسخه به شماره Add.41,750 در موزه بريتانيا (ريو، 184/2).
آغاز اين نسخه چنين است: «بنده ضعيف و نحيف عبداللَّه بن صفى بر فرمان شاه جهانپناه از درك راسى بن سركراسى ساكن قصبةالملة ترجمه سالهوتر را فارسى كرده.»
- يك نسخه به شماره 085 در پاكستان (احمد منزوى، 1/448).
- يك نسخه در آصفيه (طب اسلامى، 29).
رساله سالوترى، گمنام‌
- يك نسخه به شماره 002 در لندن كتابت به سال 980 ه. ق. (فاطمه كشاورز، 663).
اين نسخه دوازده باب دارد و آغاز آن چنين است: «در زمان پيشين و دانايان اهل يقين كه چندين اسباب از بلاغت طبع و فضايل عقل در حق سالوترى و معالجه و غيره از پرده غيب بمنصب ظهور آوردند...».
*83* در اينجا فهرست فرسنامه‌هايى داده مى‌شود كه مؤلف يا مترجم آنها مشخص نيست، امّا از زبان هندى به فارسى ترجمه شده‌اند و يا داراى اصطلاحات شبه قاره هستند و مى‌توان گفت در آنجا نوشته شده‌اند .
- يك نسخه به شماره «2149» (1/2287/5612) در پاكستان (فهرست مخطوطات شيرانى، 2/397). در معرفى اين نسخه آمده است: «اصل رساله به زبان و خط هندى است ولى كسى آن را به فارسى ترجمه كرده و زير هر سطر درج نموده.»
- يازده نسخه در پاكستان (احمد منزوى، 1/451-452). در معرفى اين نسخه‌ها آمده: «از ناشناس، از نوشته‌هاى شبه قاره، در 80 باب».
- سه نسخه در كتابخانه گنج بخش (احمد منزوى، 1/210). در فهرست آمده: «از ناشناس، در شناسايى خوب و بد درمان اسب، از نگاشته‌هاى شبه قاره است».
- يك نسخه در اسلام آباد پاكستان در 36 باب با اصطلاحات هندى (احمد منزوى، (4521).
- يك نسخه در موزه ملى پاكستان، كاتب: معين الدين، مورخ 1201، آميخته با مصطلحات محلى شبه قاره هند (نوشاهى، 62).
- دو نسخه در پاكستان مربوط به سده 13 (احمد منزوى، 1/211).
- يك نسخه در پاكستان مربوط به اوايل قرن 12، اين كتاب به دستور مظفرشاه ثانى، والى گجرات، ترجمه شده است. (فهرست مخطوطات شيرانى، 3/549).
- چهار نسخه در پاكستان، بى تاريخ، اصل رساله به زبان هندى است، امّا كسى آن را به فارسى ترجمه كرده و زير هر سطر آورده است (احمد منزوى، 1/452).
فرسنامه‌هايى كه از عربى به فارسى ترجمه شده‌اند فرسنامه منسوب به ارسطو (نگاه كنيد: ابتداى مقاله)
عرفان الخيول، ترجمه فخرالدين بن احمد رودبارى‌
اين كتاب ترجمه است از «الاقوال الكافيه و الفصول الشافية فى الخيل» (چاپ شده در بيروت، 1987 م.) از ملك مجاهد غسّانى و به دستور امان اللَّه خان پسر خسروخان فرمانرواى كردستان در سنندج در سال 1261 ه.ق. به فارسى برگردان شده است. مترجم در ضمن ترجمه‌اش از كتابهاى مضمار دانش، آداب الحرب و صد باب (فرسنامه محمد واسعى) نيز استفاده كرده است.
- يك نسخه به شماره 2429 در كتابخانه مركزى (دانش پژوه، 9/1093).
- يك نسخه به شماره 2181 در كتابخانه مجلس شوراى ملى (سعيد نفيسى، 6/144).
ترجمه كامل الصناعتين، مترجم ناشناخته‌
نام كامل اين كتاب كشف همّ الويل فى معرفة امراض الخيل او كامل الصناعتين البيطرة و الزرطقه المعروف الناصرى، تأليف ابوبكر بن بدر الدين بيطار است و به امر قاضى القضاة محمد ادريس خان و به نام احمد شاه درّانى (حكومت 1723 - 1773 م) ترجمه شده است.
- يك نسخه به شماره 1667 در دارالكتب مصر، كتابت به سال 1199 ه.ق. (فهرست المخطوطات الفارسية دارالكتب، 2/28 - 29).
- يك نسخه به شماره 3025/1 در ازبكستان شوروى (مجموع نسخ خطى شرق در آكادمى علم، ازبكستان شوروى، 4965/1).
در توضيح اين نسخه آمده است: «اين ترجمه به كمك قاضى محمد صديق خان و محمد ادريس خان به نام احمد شاه درانى انجام شده و احتمالاً اين دو نفر از درباريان بوده‌اند چه، قاضى محمد صديق، مفتىِ بلدة لاهور بوده است.»
* يك نسخه به شماره 2515 در كتابخانه مركزى، كتابت سده 12 (دانش پژوه، 9/1308). اين نسخه توسط نگارنده ديده شد و ناقص است. آغاز آن چنين است: «است كه ناگاه پيدا شود و هفتم ثواليل است و آن جمه ثولول است». و در پايان آن آمده: «امّا بعد حسب الحكم جهان مطالع عالم مطيع شاه سليمان جاه... سلطان المجاهدين فى سبيل اللَّه... احمد شاه پادشان دُرِّ دُرّان لازال مؤيّد بتأييد السبحان... .»
اين نسخه در فهرست چنين معرفى شده: «فرس نامه: در 9 مقاله بنام احمد شاه درّانى ساخته شده است.»
«كتاب البطرة» و «كتاب الخيل»، مترجمان ناشناخته
اين دو كتاب ترجمه‌اى از الفروسيه ابن اخى حزام است و در زمان خليفه معتضد (حكومت 279 - 289) به عربى نوشته شده است (استورى، 693/3,II).
*84* يك فرسنامه ترجمه از زبان تركى‌
ترجمه بيطارنامه، مترجم عباسقلى بيگدلى از تركى‌
- يك نسخه به شماره 6172 ذيل مجموعه، در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى، مترجم اين كتاب را در سال 1070 هجرى قمرى براى شاه عباس ثانى به فارسى برگردان كرده است (حائرى، 19/258).
فرسنامه‌هاى گمنام كه به فارسى تأليف شده‌اند، امّا از نام مؤلف و نام كامل كتاب اطلاعى در دست نيست و معمولاً نسخه‌ها داراى آشفتگى و يا افتادگى است.
- يك نسخه به شماره 5164 در كتابخانه مركزى، كاتب فتح اللَّه بن حاجى بن... محمد باقر خان قاجار، كتابت به سال 1320 ه. ق. (دانش پژوه، 15/4132 - 4133). اين نسخه گمنام است و توسط نگارنده ديده شد. اگر چه آغاز آن مانند فرسنامه هاشمى (نك: ابتداى مقاله) بابيت «اسب فكرت چو زين كند دانا / به كه گويد نخست حمد خدا» آغاز شده و حتى گاه اشعارى از فرسنامه هاشمى در آن ديده مى‌شود امّا با فرسنامه هاشمى تفاوت كلى دارد و قسمت اعظم كتاب درباره بيطره است و در آن لغات و اصطلاحات هندى ديده نمى‌شود.
- شش نسخه در پاكستان با شماره‌هاى متفاوت (فهرست مخطوطات شيرانى، 2/397 - 398؛ 3/539).
- يك نسخه در آصفيه به نام علاج الفرس (طب اسلامى، 29).
- يك نسخه در موزه ملى پاكستان، سده 13 در معالجه امراض اسپان (نوشاهى، 62).
- يك نسخه در آستان قدس رضوى، كاتب: رسول ايروانى، كتابت به سال 1278 ه.ق. (محمد آصف فكرت، 427).
- يك نسخه در كتابخانه پاكستان، كاتب حسن محمد مورخ 1298 ه.ق. (كتابخانه‌هاى پاكستان، تسبيحى، 1/140).
- يك نسخه در تبريز، اين نسخه منظوم است و جزو مجموعه‌هاى شخصى است.
آغاز: «به نام پادشاه آفرينش‌
بصارت بخش چشم اهل بينش (الذريعه، 19/257).
- يك نسخه در كتابخانه مرعشى، مختصرى است در مشخصات اسبهاى خوب و بيماريها و درمانهاى آنها و آداب اسب دوانى، شامل سه مرحله و هر كدام دربردارنده چند فصل (فهرست نسخه خطى كتابخانه مرعشى، 14/80).
- دو نسخه در كتابخانه ملى ملك (ايرج افشار - دانش پژوه، 6/130).
- يك نسخه به شماره 855 در كتابخانه گنج بخش، كتابت به سال 1247 ه.ق.، در 36 باب مصور (احمد منزوى، 1/209).
- يك نسخه به شماره Add.41,750 ذيل مجموعه، در موزه بريتانيا، كتابت به سال 983 ه. ق. مؤلف، اين كتاب را به سلطان غياث الدين محمد شاه بن محمود شاه خلجى (حكومت 873 - 906) تقديم كرده است. امّا بنابر قول «ريو» تاريخ كتابت نسخه بايد اشتباه باشد (184).
- دو نسخه در پاريس به نام بيطارنامه. اين نسخه‌ها ظاهراً قديمى است؛ زيرا مؤلف مى‌گويد كتاب را با زحمت بسيار نوشته و كار خود را بر اساس كار افراد يونانى از جمله ارسطو، بقراط، قانيوس و حريمة بن قبس نهاده است. اين نسخه 77 باب داشته كه در پايان باب 52، نسخه تمام مى‌شود (بلوشه، 041-931/2).
- يك نسخه به شماره 391 در لندن و داراى هشتاد «نوع» است (فاطمه كشاورز، 356).
در پنجاب و تاشكند فرسنامه‌اى گمنام نيز موجود است كه آن نيز به هشتاد «نوع» تقسيم مى‌شود و احتمالاً همين كتاب است (نگاه كنيد: استورى، 004/II/3، شماره 6086,8).
- يك نسخه به شماره 102 در لندن شامل 3 «كليد» (فاطمه كشاورز، 663). نام اين نسخه تجارب العلاج آمده است.
- يك نسخه به شماره 4927 ذيل مجموعه، در كتابخانه مركزى (دانش پژوه، 14/4045).
- يك نسخه در دانشگاه تهران، كاتب نصر اللَّه تنكابنى و اين كتاب را براى كتابخانه ميرزا نصر اللَّه خان مشير الملك نوشته شده است (دانش پژوه، فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه دانشكده حقوق، 164).
- يك نسخه به شماره 6307 در كتابخانه مجلس، كاتب: پزشك على رضا بن حسن بن مسعود طبيب. اين كتاب از تأليفات عصر قاجاريه است و در آغاز آن 19 بيت از مثنوى مولوى نقل شده (حائرى، 19/290).
يك نسخه ديگر از همين كتاب نيز در دانشكده الهيات به شماره 137 مورخ سده 13 موجود است (حائرى، همانجا).
در پايان لازم به ذكر است كه استورى در كتاب خود به نام a Bio - Biblieographical survey Presian Literatureحدود *85* بيست فرسنامه ديگر را «گمنام» معرفى كرده است. براى اطّلاع بيشتر نگاه كنيد: 404-004/3/II
علاوه بر اين، در همين كتاب به هشت نسخه ديگر اشاره شده است كه گرچه نام كتاب و مؤلف آنها مشخص است، امّا چون اطلاع چندانى از اين نسخه‌ها به دست نمى‌دهد، ما براى عدم تكرار، از ذكر نام آنها در اين فهرست خوددارى كرديم. اين كتابها عبارتند از:
1- فرس‌نامه از على بن متطبب؛ 2- فرس نامه از حكيم حامد يا حكيم احمد؛ 3- مفتاح الفرس و تحفةالافراس از قاضى حسن دولت آبادى؛ 4- راحة الفرس يا راحة الافراس از انندرام مخلص؛ 5- فرس‌نامه از ميرزا بهچوچوبگ؛ 6- حيات الفرس از محمدتقى بن محمد فيض بن امير احمدخان عرب هاشمى؛ 7- مقصد الرائض از رضاخان نظير (ص 793-993).
مآخذ - احسان اوغلى، اكمل الدين، فهرست مخطوطات الطب الاسلامى مكتبات تركيا (استانبول: 1404 ش / 1984 م.). - احمد منزوى، فهرست كتابخانه نسخه‌هاى خطى گنج بخش (اسلام آباد: 1357 ش). - احمد منزوى، فهرست نسخه‌هاى خطى فارسى (تهران: 1335 ش). - احمد منزوى، فهرست مشترك نسخه‌هاى خطى فارسى پاكستان (اسلام آباد). - استادى، رضا، چهل مقاله (تهران،...). - افشار دانش پژوه، فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه ملى ملك وابسته به آستان قدس (تهران: 1366 ش). - حائرى، عبدالحسين، فهرست كتابخانه مجلس شوراى ملى (تهران: 1350 ش.). - دانش پژوه، محمدتقى، فهرست كتابخانه مركزى دانشگاه تهران (تهران: 1340 ش.). - دانش پژوه، محمدتقى، فهرست ميكروفيلمها كتابخانه مركزى دانشگاه تهران (تهران: 1348 ش.). - دانش پژوه، محمدتقى، فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه دانشكده حقوق (تهران: 1961م.). - دانش پژوه، محمدتقى، فهرست كتابخانه اهدايى آقاى سيد محمد مشكوة به كتابخانه دانشگاه تهران (تهران: 1335 ش.). الذريعه، آقا بزرگ تهرانى (تهران: 1959 م.). طب اسلامى (پنتا: 1984 م.). فهرست المخطوطات الفارسية التى تقتنيها دارالكتب حتى عالم 1963 (جمهورى عربى متحده: 1967 م.). - فهرست كتابخانه ملى تبريز، به كوشش سيد يونسى (تهران: 1354 ش.). - فهرست مخطوطات شيرانى، به كوشش محمد بشير حسين (لاهور پنجاب: 1696 م.). - فهرست نسخ خطى كتابخانه ملّى، به همت سيد عبداللَّه انوار (تهران: 1354 ش.). - فهرست نسخه‌هاى خطى مرعشى نجفى، به كوشش محمود مرعشى، احمد حسينى (قم: 1366 ش.). - فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه غرب مدرسه آخوند همدان، به كوشش جواد مقصود همدانى (1356 ش.). - كتابخانه‌هاى پاكستان، به كوشش محمدحسين تسبيحى (اسلام آباد: 1977 م.). - مجموع نسخ خطى شرق در آكادمى علم ازبكستان شوروى (1967 م.). - محمد آصف فكرت، فهرست الفبايى كتب خطى آستان قدس (مشهد: 1369 ش.). - نسخه‌هاى خطى نشريه كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، به كوشش محمدتقى دانش پژوه، ايرج افشار (تهران: 1346 ش.). - سعيد نفيسى، فهرست كتابخانه مجلس شوراى ملى (تهران: 1344 ش.). - سيد عارف نوشاهى، فهرست نسخه‌هاى خطى فارسى موزه ملى پاكستان كراچى، (تهران: مركز تحقيقات فارسى ايران و پاكستان، 1362 ش.). - Blochet. E. Catalogue des Manuscrupts Persian, Paris. - Fateme Keshavarz, A descriptive and analytical catalogue of persian manuscripts in the library of the wellcome institute for the history of medicine. London, 1986. - Rieu charles, Catalogue the persian Manuscriptsion the British museum, 1966. - Story. C. A. persian literature a bio-ibliographical survey, Leiden, 1977.