تأثيرات عميق گوستاو فلوبل و ژول لابوم بر فهرست نگارى قرآنى
پورطباطبايى سيد مجيد

(… ديگر از كتب مفيد آنان (خاورشناسان) فهرستى است كه مستشرق فرانسوى موسوم به ژول لابوم براى مطالب قرآن ساخته [است]).
آيت اللّه ابوالحسن شعرانى

 1. مقدمه
پس از جمع آورى قرآن در عصر نزول و وحدت بخشيدن به نسخه هاى قرآن پس از رحلت رسول اللّه(ص), تلاش هاى علمى درباره قرآن, سير و مراحل مختلفى را طى كرده است. در آغاز مسئله قرائت و فهم كلمات غريب قرآن, نقطه گذارى, اعراب و شماره گذارى آيات مطرح بود و به تدريج و در طول زمان مباحثى چون (تفسير قرآن) و سبك هاى گوناگون آن, از نقل اقوال (مأثور) تا بحث هاى اجتهادى و استنباطى قرآن مطرح گشت.
نگاشته هاى در آستانه قرآن با زاويه هاى مختلف نگرش و رويكردهاى متفاوت در درازناى تاريخ گسترش يافت بدانگونه كه بدرستى برخى عالمان تصريح كرده اند كه هيچ كتابى در تاريخ به اندازه قرآن كريم همت و قلم عالمان را به خود معطوف نكرده است.
طبقه بندى موضوعى قرآن يا معجم هاى موضوعى قرآن از رشته هاى جوان دانش قرآن است كه همانند ديگر مباحث علوم قرآن در قرن اخير, به تدريج تكامل و گسترش يافت.

2. مرورى اجمالى بر پيشينه فهرست نگارى هاى قرآنى
هنگامى بررسى و پژوهش درباره موضوع (فهرست نگارى هاى قرآن توسط خاورشناسان) با حدود سى عنوان كتاب كه به طور مشخص و واضح به مطلب مورد بحث مربوط بودند, مواجه شدم. اين كتاب ها را به صورت فهرست وار و براساس تاريخ تأليف آنها معرفى مى كنم.
1ـ2. آية الآيات فرقانى
اين كتاب كه اولين كشف الآيات قرآن است, توسط شهاب الدين احمد بن محمد مدون نيشابورى در سال 891 قمرى به رشته تحرير درآمد. نسخه موجود كه متضمن مقدمه اى عربى علاوه بر مقدمه فارسى مؤلف است, بالغ بر نظر (جامى) و تفسير ملاحسين كاشفى واعظ است و در سال 1083 ق. به خط ميرمحمد بن علاءالدين العراقى تحرير شده است.1
2ـ2. ترتيب زيبا
نام اصلى اين كتاب به تصريح سطر اول صفحه (ب) مقدمة الكتاب ترتيب زيبا است كه به دليل الحيران فى الكشف عن آيات القرآن تغيير داده شده است. يوسف اليان سركيس درباره اين كتاب نوشته است: (دليل الحيران فى الكشف عن آى القرآن) رتّب فيه الآيات على سورها وعددها وعدد آيات ها واحرفها واصل اسم هذا الكتاب (ترتيب ى. زيبا).2
نويسنده كتاب حافظ محمود الدودارى (الوازدى) است كه آن را در سال 1054 ق نگاشته است و [الحاج] صالح ناظم بن محمد بن اسماعيل آن را در سال 1318 ق (1900) تعريب كرده است.3
3ـ2. هاديه قطبشاهى در استخراج آيات كلام الهى
اين كتاب كه به صورت خطى باقى مانده است, در سال 1061 ق توسط محمدعلى كربلائى نگاشته شده است.4
4ـ2. كشف الآيات النّصيرى الطوسى
اسماعيل پاشا در ايضاح المكنون فى الذّيل على كشف الظنون, ج 2, ص 353 درباره نام اين كتاب آورده است: (كشف الآيات لطلاب الباهرات), تأليف (محمدرضا بن عبداللّه الطوسى الشيعى) فرغ منها سنه 1067 سبع و ستين الف).5
5 2. نجوم القرآن (نجوم الفرقان)
اين كتاب در سال 1103 ق توسط مصطفى بن محمد سعيد افغان در زمان سلطنت ابوالمظفر محيى الدين محمد اورنگ زيب بهادر در هندوستان تأليف شده است. اين كتار در سال 1274 ق. توسط حاج محمدجعفر تهرانى به ايران آورده شده و به چاپ رسيده است.6
6ـ2. كشف الآيات (محمّدشاهى)
اين كشف الآيات توسط محمدبن مهدى الحسينى در سال 1251 ق به رشته تحرير درآمده است و نسخه اى از آن كه در سال 1257 ق كتابت شده است.7
7ـ2. نجوم الفرقان فى اطراف القرآن
اين كتابت نوشته گوستاو فلوگل8 است (در ادامه به تفصيل به آن پرداخته خواهد شد).
8 ـ2. مفتاح كنوز القرآن
ييوسف اليان سركيس درباره آن مى نويسد: (ميرزا كاظم (يك); الاستاذ فى كلية بطرسيرج: مفتاح كنوز القرآن فى الكشف عن كلمات القرآن. بطرسيج 1859 ـ كتب عليه: مقدمه كتاب مستطاب مفتاح كنوز القرآن من تصنيفات ميرزا كاظم يك).9
روحانى متذكر شده است كه نسخه اى در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى موجود است.10
9ـ2. مفتاح التفاسير و مصباح الآيات
اين كتاب كه اثر السيد الحافظ محمد الشريف ابن السيد الحافظ الحاج عبداللّه الحقى (الحنفى) است, نام ديگرى تحت عنوان مصباح الآيات الجليلة الفرقانية ومفتاح التفاسير الجميلة القرآنيه نيز بر خود دارد. اين كتاب در سال 1286 ق. نگاشته شده است. يوسف اليان سركيس مؤلف را تحت عنوان ابن عبدالباقى معرفى كرده است.11
سركيس در جاى ديگرى از كتاب معجم المطبوعات العربيه والمعرّبه, كتاب را به شرح زير معرفى كرده است:
الحقى (محمد شريف); (الحافظ) محمد شريف بن عبداللّه الحقى المفتى بمدينة قوتاهيه, وفى فهرست الخزانة التيمورية كتب اسمه: الشيخ اسماعيل حقى الكوتاهى المعروف ببالى زاده: مفتاح التفاسير ومصباح الآيات ـ وهو قاموس للقرآن الشريف ـ استانة 1286 ق. بمبئى 1299 ق.12
نسخه اى از اين كتاب به شماره ى 852 (تفسير) در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى وجود دارد.13
در ساليان اخير, پس از نگارش اين اثر, و براساس روش (مفتاح التفاسير و مصباح الآيات) كتاب هاى مختلفى تدوين و چاپ شده است.
ييك ـ (ارشاد الراغبين فى الكشف عن آى القرآن المبين, نوشته محمدمنير الدمشقى (محمد منير بن عبد) (آغا الدمشقى الازهرى) كه در سال 1346 ق. منتشر شده است.
دو ـ (كشف الآيات عن القرآن الكريم والتفاسير) (مفتاح التفاسير وكشف الآيات), نوشته (الحاج) السيد حسين المعصومى اللارى كه در سال 1365 ق. نگاشته و در سال 1373 ق به چاپ رسيده است
سه ـ (الدليل الكامل الآيات القرآن الكريم) نوشته حسين محمد فهمى الشافعى كه در سال 1392 ق. به چاپ رسيده است.
چهار ـ (معجم القرآن الكريم المفهرس) (معجم ابجدى للآيات), نوشته عبدالمعين التلاوى كه با تفريط (الشيخ حسين خطاب) در سال 1396 ق در دمشق به چاپ رسيده است.14
كتاب هاى زير نيز براساس روش (مفتاح التفاسير و مصباح الآيات) نگارش و منتشر شده است.
الف) معجم آيات القرآن (فهرست تفصيلى مرتب على حروف الهجاء) كه توسط حسين نصا نگاشته شده و در (مكتبة مصطفى البابى الحلبى) در سال 1373 ق در شهر قاهره به چاپ رسيده است.
ب) كشف الآيات, راهيابى آيات قرآن كه توسط عليرضا ملك زاده نوشته شده و در سال 1361 در چاپخانه حكمت شهر مقدس قم به زيور طبع آراسته شده است.
ج) كشف الآيات, نوشته مرحوم ابوالقاسم پاينده كه به انضمام قرآن مجيد در سال 1336 توسط انتشارات جاويدان در تهران منتشر شده است.
10ـ2. فتح الرحمن لطالب آيات القرآن
اين كتاب تأليف فيض اللّه علمى زاده است كه در سال 1322 ق دربيروت به چاپ رسيده است. 15
11ـ2. المرشد الى آيات القرآن الكريم وكلماته
اين اثر از خامه محمد فارس بركات تراوش كرده است و در سال 1975 توسط (المكتبة شمية لاصحابها محمدهاشم الكتبى وشركاء بدمشق) به چاپ رسيده است. روى جلد كتاب آمده است: (اوسع فهرص للكشف عن آى الذكر الحكيم).
12ـ2 . المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم
اين اثر نوشته محمد فؤاد عبدالباقى است كه پس از توصيف كتاب (فلوگل) به آن مى پردازم.
13ـ2. معجم الفاظ القرآن الكريم
اين كتاب كه توسط (مجمع اللغة العربيه) در قاهره تهيه و تنظيم شده است, ابتدا در سال 1953 و بار دوم در سال 1970 منتشر شده است.16
14ـ2. معجم (قاموس) الالفاظ والاعلام القرآنيه
اين كتاب كه توسط محمداسماعيل ابراهيم به رشته تحرير درآمده است, در سال 1381 ق. براى اولين بار به چاپ رسيده است.17
15ـ2. فهرس الالفاظ
اين كتاب كه توسط مرحوم دكتر محمود راميار در سال 1383 ق به رشته تحرير درآمده است, براى اولين بار ملحق به قرآن مبين (ص 612 ـ 922) منتشر شده است.
16ـ2. فهرس المطالب القرآن
اين اثر نيز از آثار دكتر راميار است كه چاپ اول آن به ضميمه قرآن كريم در سال 1345 در 159 صفحه توسط انتشارات اميركبير منتشر شده است. 18 اين فهرست, شامل 32 فصل و 1500 موضوع و ارجاع است. مدخل هاى اين فهرست به عربى و غالباً تركيبى و خودساخته است; گرچه در برخى از موارد كلمه اى از قرآن يا بخشى از يك آيه, گرفته شده است.
17ـ2. مفتاح القرآن
اين كتاب كه اثر خامه محمد مظهرالدين ملتانى است, در سال 1390 ق توسط (دفتر بيت القرآن لاهور)19 منتشر شده است. 20
18ـ2. الموسوعة القرآنية المُسيّرة
دو جلد از اين كتاب (مجلدات 3 و 5) كه توسط ابراهيم الابيارى به رشته تحرير درآمده است, به ترتيب المعجم القرآنى و الفهرست القرآنى نام دارند. اين اثر در سال 1974 توسط (مؤسسه سجّل العرب) در قاهره منتشر شده است.
19ـ2. كشف الآيات نوين
اين كتاب كه عنوان ديگرى چون (راهنماى كامل آيات با حروف ابجد) بر خود دارد, توسط مصطفى قربانى نوشته شده است و شامل سه جلد است. اثر مذكور در طى سال هاى 1394 تا 1396 ق به رشته تحرير درآمده است.
20ـ2. المجم المبين لالفاظ القرآن الكريم فى المواد والارجاعات والاعلام والادوات والاحصاءات
اين اثر نگاشته عبدالحسين محمد على البقّال است. بقال سعى كرده است اين اثر جامع همه كلمات قرآن باشد تا نيازى به ساير معجم ها نباشد.
21ـ2. دليل مباحث علوم القرآن المجيد
اين فهرست موضوعى كه مباحث اصلى خود را در 28 فصل كلى تقسيم كرده است, توسط محمد العربى الغروزى به رشته تحرير درآمده است. در هر مبحثى, عناوين ريز آن, با ذكر نام سوره و شماره سوره و آيه آمده است; ولى خود آيات را ذكر نكرده است. در مجموع, يبش از هزار عنوان فرعى مناسب با مباحث كلى در ذيل عناوين اصلى كتاب تنظيم و طبقه بندى شده است. متأسفانه در اين اثر از ساختار درختى و طبقه بندى نظامدار موضوعات و بهره گيرى از سيستم ارجات براى راهنمايى بيشتر پژوهشگران خبرى نيست.
22ـ2. فرهنگنامه قرآنى
دكتر محمدجعفر ياحقي21 فرهنگ برابرهاى فارسى قرآن را براساس 142 نسخه ى خطى كهن محفوظ در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى تحت عنوان (فرهنگنامه قرآنى) تدوين و تنظيم كرده است. اين ترجمه نامه فرهنگ وار كه بر مبناى 142 قرآن خطى ترجمه دار فراهم آمده است, مى تواند تحول عظيمى در ترجمه قرآن كريم به فارسى ايجاد كند.
دكتر ياحقى در مقدمه كتاب به روش تدوين اين اثر اشاره كرده, مى نويسد:
 ما روش الفبايى را در تنظيم فرهنگنامه قرآنى, البته با دقت بيشترى برگزيده ايم و گذشته از اينكه مبناى كار خودمان را در تفكيكى و ترتيب كلمات, كتاب المعجم الاحصايى لالفاظ القرآن الكريم22 قرار داده ايم, در واقع به شيوه ترتيب المعجم المفهرس23 بخشى از آيه موضع كلمه در قرآن مجيد را هم به منظور تسهيل در امر دستيابى هر واژه در كلام اللّه, در برابر مدخل ها قرار داده ايم.24
23ـ2. طبقات آيات
طبقات آيات نوشته خليل اللّه صبرى است كه چاپ اول آن در سال 1344 توسط انتشارات اميركبير در تهران به چاپ رسيده است. نويسنده, موضوعات قرآن كريم را در 26 فصل تنظيم كرده است كه شامل 260 موضوع مى باشد. روش اين معجم چنين است: در آغاز, مدخل و عناوين فرعى در بالاى صفحه آمده و سپس آيات مربوط به آن مدخل همراه با ترجمه فارسى و نام سوره و شماره آيه ذكر شده است. ترتيب چينش آيات به ترتيب قرآن است.
24ـ2. دائرة المعارف قرآن, راهنماى قرآن
اين كتاب توسط حسين عمادزاده به رشته تحرير درآمده است. روى جلد كتاب آمده است: (دائرةالمعارف قرآن: كشف الآيات, كشف الكلمات, كشف المطالب و المبهمات).
الف) فهرست فصول مطالب در 825 موضوع با شماره آيات موردنظر و ترجمه آن تنظيم شده است.
ب) در بخش امثال, 860 مثل در 130 موضوع فهرست شده است.
ج) در بخش اعلام, اسامى انبيائى كه در قرآن به نام آنان تصريح شده و همچنين اعلام اماكن, اشخاص, نباتات, حيوانات و مبهمات قرآن25 فهرست شده است.
در فهرست مطالب كتاب, موضوعات به صورت جمله است, نه مدخل و عنوان كلى و جزئى; و به ترتيب قرآن, شماره گذارى مسلسل آيات از آغاز تا پايان آورده شده است و به صورت موضوعى, اصلى و فرعى شده است; اگرچه از تكرار موضوعات در آن جلوگيرى به عمل نيامده است.
25ـ2. فهرس الموضوعات
نويسنده اين اثر محمدحسن الحمصى است. نام كامل اين كتاب تفسير وبيان مع فهارس كاملة للمواضيع والالفاظ القرآن, فهرست الموضوعات است. اين فهرست به دو شيوه موضوعى و الفبايى تنظيم شده است.
1در اين فهرست ذيل هر باب, فصولى تنظيم و درنظر گرفته شده است; براى مثال در باب (اركان اسلام) 8 فصل و 326 مدخل آمده است. در مجموع, شماره مداخل اصلى و فرعى اين كتاب 105 عنوان است.
26ـ2. فرهنگ موضوعى قرآن مجيد
اين فرهنگ كه براى اولين بار در سال 1364 توسط انتشارات فرهنگ معاصر در تهران منتشر شده است, به وسيله آقايان بهاءالدين خرمشاهى و كامران فانى تهيه شده است. اين معجم كه الفبايى ـ موضوعى است, به شيوه فهرست نگارى هاى جديد همراه با مترادفات و ارجاعات كمكى تنظيم شده است.
مؤلفان اين كتاب در مقدمه كتاب, روش كار خود را چنين بيان كرده اند:
… هر موضوع را با عين عبارات يا تعبيرات قرآنى ثبت كرديم. هر ارجاع كه لازم تشخيص داديم, اعم از مترادفات عربى و معادل هاى فارسى در جاى الفبايى خود آورديم. تعداد آنها از اصلى و ارجاعى از ده هزار مدخل گذاشت; به عبارت ديگر مى توان گفت: فهرست يا فرهنگ موضوعى حاضر, در حدود هفت هزار موضوع يا مدخل اصلى همراه با توابعش در زير موضوع آمده, و سه هزار مدخل ارجاعى (اعم از اصلى و كمكى) را دربر دارد.
در اين فرهنگ, تنها به نشانى سوره و آيه اكتفا شده و از آوردن عين آيات خوددارى شده است. با آن كه مداخل اين فرهنگ عربى است, ولى به ترتيب الفبايى تنظيم شده است, نه براساس اشتقاق ماده آن; به همين سبب, جستجوى مطالب موردنظر در اين كتاب بسيار آسان است.
در همين جا لازم است ذكر شود: موضوعات اين فرهنگ به عناوين عام و كلى طبقه بندى نشده است, بلكه از روش الفبايى استفاده شده است; در حالى كه روش الفبايى آن هم متكى بر شيوه رده اى نيست; از طرفى اين حسن در فرهنگ مذكور موجود است كه در ذيل يك مدخل, عناوين بسيار زياد دسته بندى نشده است. نكته مفيد ديگر اين فرهنگ, ارجاع موضوعات هم معنى و يا مربوط به هم به يكديگر است.
27ـ2. المفهرس الموضوعى لآيات القرآن الكريم
در سال 1898, دو ناشر اردنى و لبنانى به ترتيب با نام هاى (دار عمان) و (دارالجليل) از نويسنده اى با نام محمدمصطفى محمد كتابى با 555 صفحه در قطع وزيرى (چاپ چهارم) ارائه كردند. اين معجم موضوعى و غيرالفبايى دربردارنده سى عنوان كلى و 648 عنوان مركب فرعى است. در ذيل هر مدخل, آيه محل استشهاد با نام سوره و شماره آيه آورده شده است.
در اين معجم, به موضوعاتى كه به صورت لفظى در قرآن نيامده, ولى از حيث محتوايى مورد توجه قرار گرفته است نيز عنايت و توجه شده است.
28ـ2. دليل الباحثين فى الموضوعات القرآنيه
اين كتاب كه فهرستى الفبايى از موضوعات مصرّح در قرآن و يا استنباط شده از آن است, توسط محمد محمود محمد به رشته تحرير درآمده است. مجموع عناوين مركب 1433 مدخل و تعداد آياتى كه در ذيل مداخل مورد توجه قرار گرفته شده است, 18010 آيه است.
29ـ2. المعجم الموضوعى لآيات القرآن الكريم
صبحى عبدالرؤف غصر اين معجم را در 831 صفحه وزيرى تدوين و تنظيم كرده است. اين معجم موضوعى و غيرالفبايى شامل سه بخش ايمان, تقوا, كفر و فجور با 280 مدخل مركب و غيرمركب است.26
30ـ2. المعجم الاحصايى لالفاظ القرآن الكريم
اين معجم سه جلدى كه عنوان ديگر آن (فرهنگ آمارى كلمات قرآن كريم) است, توسط دكتر محمود روحانى به انجام رسيده است.
طرح اين كتاب با آنچه در غالب معجم هاى قرآن و كشف الآيات ها آمده, تفاوتى آشكار دارد. مؤلف محترم, اين اثر را در طول دوازده سال به سامان رسانده است.
1ـ30ـ2. ويژگى اثر
المعجم الاحصائى برپايه انديشه بررسى آمارى قرآن كريم و تجاربى در زمينه معجم هاى قرآنى و كشف الآيات ها تدوين شده است. روحانى خود در اين باره مى نويسد:
بررسى معجم هاى قرآنى موجود نشان داد مرجع اطمينان بخشى كه كليه الفاظ قرآن و آمارهاى مربوط به آن را دربرگيرد و در عين حال براى گروه هاى بيشترى قابل استفاده باشد, وجود ندارد. در جريان تجربه نيز ديده مى شود آشنايى اكثريت افراد جامعه با معجم هاى قرآنى و طرز استفاده از آنها ـ به ويژه معجم هايى كه براساس ماده كلمات تنظيم شده ـ بسيار ناچيز است. همين ضرورت ها نظر اين جانب را به تدوين معجم نوينى جلب كرد كه دربرگيرنده كليه الفاظ قرآن و آمارهاى مربوط به آن بوده و با روشى ساده تنظيم شده باشد. 27
ويژگى ها و مزاياى اين معجم به شرح زير است:
الف) نخستين فرهنگى است كه كليه كلمات قرآن كريم و مواضع آن ها را در سوره ها و آيات, براساس شماره گذارى كوفى به دست مى دهد.
ب) ترتيب الفبايى اين كتاب با ضبط دقيق كلمات, دشوارى استفاده از معجم هاى تنظيم شده بر حسب ماده و ريشه كلمات را از پيش پا برداشته است.
ج) شماره گذارى مسلسل الفاظ درباب هاى الفبايى كه تاكنون در هيچ يك از معاجم قرآنى صورت نگرفته است, مشكل ارجاع به كلمات را سهل كرده است.
د) براى نخستين بار به فراوانى كلمات و مواضع آن ها براساس تفكيك نزول مكى از مدنى اشاره شده است.
هـ ) ارائه آيات مكى در سوره هاى مدنى و آيات مدنى در سوره هاى مكى كه بنابر اصطلاح, به آنها (آيات مستثنيات) مى گويند, و مواضع آنها با شيوه اى ويژه, هرگونه جابجايى را برحسب اقوال مختلف به راحتى امكان پذير مى سازد.
و) المعجم الاحصايى اولين فرهنگى است كه در آن, الفاظ مشتق از هريك ماده ها به طور مستقل و به ترتيب الفبايى, همراه با آمار مربوط بر حسب نزول (مكى و مدنى) مشخص شده است.
ز) اين معجم, با معرفى اجمالى كهن ترين معاجم قرآنى و (كشف الآيات)ها تا حد زيادى سير تحول و تكامل اين شاخه از علوم قرآنى را در معرض انظار انديشمندان و قرآن پژوهان قرار داده است.
2ـ30ـ2. برخى نتايج علمى ناشى از انتشار اين اثر
الف) بررسى و شمارش دقيق لفظ جلاله (اللّه) در اين فرهنگ, صحت فرضيه رشاد خليفه28 درباره عدد 19 (سرّ اعجاز قرآن) را مورد ترديد قرار مى دهد.
ب) ذكر فراوانى تجمعى كلمات مشتق از هر ماده مى تواند راه را براى مطالعات موضوعى قرآن هموار سازد.
ج) اطلاعات آمارى دقيق و مختلفى كه در اين فرهنگ فراهم آمده است, مى تواند به عنوان داده هاى اوليه, فرضيه ساز مطالعات رياضى ـ آمارى قرآن كريم, به خصوص در ارتباط با نزول مكى و مدنى گردد.
د) ذكر جايگاه الفاظ باتوجه به تفكيك موارد مكى از مدنى, زمينه مطالعه دقيق وجوه معانى كلمه را با وجود متضاد آن از اين حيث فراهم مى آورد.
هـ ) ارائه جداگانه جايگاه الفاظ براساس نزول مكى يا مدنى, ضوابط و ملاك هاى جديدى براى بازشناسى آى ات مكى از مدنى فراهم آورده است. اين امر مى تواند سرآغازى براى مطالعه مجدد تاريخ تنزيل قرآن باشد.
باتوجه به اينكه محيط اصلى اين پژوهش, چگونگى اهتمام خاورشناسان به فهرست نگارى قرآن است, در ادامه دو كتاب مهم و تأثيرگذار نجوم الفرقان فى اطراف القرآن اثر فلوگل و تفصيل الآيات القرآن الكريم نگاشته ژول لابوم تعريف و ارزيابى مى شوند.

3. نجوم الفرقان فى اطراف القرآن29
اين كتاب كه فهرست علمى و منظم قرآن است, اثر خامه گوستا فلوگل خاورشناس آلمانى است.
1ـ3. زندگى علمى (فلوگل)
گوستاو لبرشت فلوگل خاورشناس آلمانى در 18 فوريه 1802 در شهر (باوتسن)30 آلمان به دنيا آمد و در پنجم ژولاى 1870 در سن شصت و هشت سالگى در درسدن31 آلمان از دنيا رفت. 32 او الهيات و فلسفه را در دانشگاه لايپزيك33 تحصيل كرد. بعدها او تحصيلات خود را در زبان هاى شرقى در وين و پاريس به كمال رساند. در سال 1832 او به استادى زبان هاى شرقى در مؤسسه (سنت آفر)34 واقع در شهر (مايسن)35 منصوب گرديد. در سال 1850 استعفا كرد. يك سال بعد به (وين) پايتخت اتريش مهاجرت كرد و به امر فهرست بردارى از نسخ خطى عربى, تركى و فارسى مشغول شد. آثار مهم او به شرح زير است:
ـ فهرست نسخ خطى عربى, فارسى و تركى در كتابخانه سلطنتى وين;36
ـ ترجمه كشف الظنون عن اسامى الكتب والفنون اثر مصطفى بن عبداللّه كاتب چلپى, ملقب به (حاجى خليفه) به لاتين و تحقيق متن عربى آن;37
ـ انتشار متن كتابى تحت عنوان (همدم بيكسان) با ترجمه آلمانى;38
ـ زندگى سيوطى و آثار وى در مجله آنزايگبت39 در وين (ج 47, ص 1 ـ 46);40
ـ تاريخ عرب در 3 جلد;41
ـ متن عربى قرآن. 42
جالب توجه اينكه در اثر آخرى, شماره آيات براساس شمارش اهل بصره است و به همين سبب پژوهشگران دريافتن آيه موردنظر دچار مشكل مى شوند.
عبدالرحمن بدوى در كتاب موسوعة المستشرقين با تمسك به كتاب تاريخ شرق شناسان43 اثر گوستاو دوگات44 فهرستى از بيست اثر (فلوگل) را به صورت تفصيلى معرفى كرده است كه از اين تعداد هفت عنوان آن, مورد توجه يوسف اليان سركيس قرار گرفته است. مهم ترين اثر گوستاو فلوگل نجوم الفرقان فى اطراف القرآن است كه تأثير بسزايى در قرآن پژوهى و فهرست نگارى هاى پژوهشگران قرآنى قرون اخير گذاشته است.
2ـ3. نجوم الفرقان فى اطراف القرآن
از كتاب فلوگل حداقل چهار نسخه به شرح زير در دسترس است:
الف) نسخه (لايپزيك)45
ب) نسخه (عبدالرحيم شيرازى)46
ج) نسخه (كريموف)47
د) نسخه (دبير سياقى)
اين نسخه در سال 1344 با عنوان نجوم الفرقان فى اطراف القرآن يا كشف الآيات قرآن مجيد براساس كشف الآيات گوستا فلوگل به كوشش محمد دبير سياقى توسط انتشارات اقبال به چاپ رسيده است. بار ديگر اين اثر به ضميمه قرآن چاپ انتشارات اقبال در سال 1351 منتشر شد. 48
3ـ3. ويژگى هاى اثر
نجوم الفرقان فى اطراف القرآن نخستين فهرست الفبايى واژگان قرآن كريم است. با اينكه تمام فهرست هايى كه از آن پس, در كشورهاى عربى و اسلامى به نگارش درآمده اند, بر اين فهرست تكيه كرده اند, ولى از نظر دقت و شمول به پاى آن نرسيده اند. عبدالرحمن بدوى در اين باره مى نويسد:
فؤاد عبدالباقى در كتاب خود المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم كاملاً به اين فهرست (كتاب (فلوگل)) نظر داشته است, [ولى] در فهرست (فلوگل) موادى يافت مى شود كه در فهرست (عبدالباقى) نيامده اند;49 در واقع (فلوگل) با اين فهرست, خدمت بزرگى هم به پژوهشگران و هم به عامه مردم كرده است. 50
دكتر حسن روحانى ويژگى هاى كتاب (فلوگل) را به شرح زير برشمرده است:
ـ تنظيم اين معجم مبتنى است بر ثبت و ضبط كلمات براساس ماده و ريشه به ترتيب الفبا;
ـ مزيت عمده آن اشتعال بر تمام كلمات قرآن است;
ـ آمار الفاظ ذكر نشده است و در صورت نياز بايد آنها را شمرد;
ـ شماره گذارى آيه هاى آن مبتنى بر قرائت علماى بصره است; لذا با شماره آيات قرآن ها مبتنى بر قرائت علماى كوفه, مستقيماً قابل تطبيق نيست;
ـ در كتابت برخى از كلمات از لحاظ اتّصال و انفصال و همچنين از نظر حاضر, غايب و خواندن صيغه هاى مضارع با قرآن هاى مبتنى بر قرائت كوفى تفاوت هايى دارد. 51
فلوگل در اين اثر, تمامى اسما و افعال ر ابر اساس ريشه هايشان در كل قرآن جستجو كرده, نشانى آنها را با ذكر شماره سوره و آيه مشخص كرده است.
4ـ3. تأثير (فلوگل) بر فؤاد عبدالباقى
محمد فؤاد عبدالباقي52 (1299 ـ 1388 ق) در مقدمه كتاب المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم مى نويسد: (كتاب (فلوگل) را اساس (المعجم المفهرس) قرار دادم; اما اين گونه نبوده كه چشم بسته و بدون تغيير همه طبقه بندى (فلوگل) را اجرا كنند, بلكه قاموس هاى لغت و تفسيرهاى ادبى را نيز مطالعه و مورد توجه قرار داده ام). 53
محمد حسينى در مقاله اى كه در نشريه كتاب هاى اسلامى درباره المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم نوشته است, درباره تأثير (فلوگل) بر فؤاد عبدالباقى تأكيد مى كند:
سابقه المعجم المفهرس را بايد در نجوم الفرقان جستجو كرد. اروپاييان براى تحقيقات موردنظر خود نياز به فهرست و كشاف قرآن داشتند. گوستا فلوگل كتاب نجوم الفرقان فى اطراف القرآن را به منظور تأمين اين نياز تدوين و آن را در 1843 در لايپزيك منتشر كرد. 54 اين كتاب اولين راهنماى علمى و منظم قرآن بود; البته در بين مسلمانان آثارى زير عنوان (كشف الآيات, از سده پنجم قمرى تأليف شده است. آقابزرگ تهرانى نوزده اثر با اين عنوان معرفى كرده است. اولين آنها كشف الآيات القرآن از سيدمرتضى علم الهدى (متوفاى 436 ق) است).
عبدالباقى در مقدمه المعجم المفهرس حدود چهل خطاى فاحش فلوگل را در ماده يابى واژگان برمى شمارد; مثلاً فلوگل (فاَثَرنَ) را در ماده (ا ث ر) آورده, در حالى كه ريشه آن (ث و ر) است. نيز مشكلات ديگر فلوگل را تحليل كرده و كار خود را برتر و بى نقص تر معرفى مى نمايد; اما پژوهشگران جديد نقص ها و اشكالات المعجم المفهرس را يافته و كارهاى كامل ترى عرضه كردند.
المعجم المفهرس لكشف آيات القرآن55 نوشته رضا كيان زاده در زمره پژوهش هايى است كه تكامل يافته كار عبدالباقى است.56
داورى (كيان زاد) درباره كتاب عبدالباقى چنين است:
المعجم المفهرس, در نوع خود كتابى كامل است و حدود شصت سال توسط ناشران سرشناس لبنان, مصر, سوريه و ايران چاپ شده است; اما تعدادى غلط چاپى دارد.
بعدها كتاب عبدالباقى پايه و مبناى بسيارى از فهرست نگارى ها شد و پژوهش هاى مختلفى نيز در تكميل آن انجام يافت; آقايان اسماعيل احمد عمايره و عبدالحميد مصطفى السيد به تكميل المعجم المفهرس با فهرست سازى از ادوات و ضماير پرداختند. عبدالباقى همه واژگان قرآن را فهرست سازى نكرد, بلكه فقط اعمال و اسماى مصرح را مرتب نمود و ضماير و حروف و ديگر ادوات را رها كرد; البته گاهى واژه هايى مثل سوف و هذان را آورده است.
اما كتاب معجم الادوات والضماير كار عبدالباقى را تكميل كرد و همه واژه هايى نظير بل, هذا والذين را با نظم الفبايى فهرست نويسى كرد. روش اين كتاب دو مرحله اى است; يعنى ابتدا فهرستى از ادوات و ضماير عرضه كرده است: استفاده كننده با انتخاب واژه به صفحه آن مراجعه و اطلاعات لازم را دريافت مى كند. ساختار ارائه اطلاعات آن همانند المعجم المفهرس عبدالباقى است.57 حسينى به برخى آثار مشابه اثر عبدالباقى به شرح زير اشاره كرده است:
ـ المعجم المفهرس لآيات القرآن الكريم, محمدمنير الدمشقى, بيروت: دارالقلم, [بى تا];
ـ قائمه معجميه بالفاظ القرآن الكريم ودرجات تكرارها, محمدحسين ابوالفتوح, بيروت: مكتبة لبنان, 1990 م / 1410 ق;
ـ معجم كلمات القرآن العظيم, محمدعدنان سالم و محمد وهبى سليمان, بيروت و دمشق: دارالفكر ودارالفكر المعاصر, 1419 ق / 1998 م.
قالب و ساختار همه اينها شبيه المعجم المفهرس است, ولى در برخى جزئيات اختلاف دارند.
1 ـ 4 ـ 3 . ويژگى هاى (المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم)
دكتر محمود روحانى در يك جمع بندى موجز و مختصر, ويژگى هاى اين كتاب گرانسنگ را به شرح زير فهرست كرده است:
ـ تنظيم اين معجم مبتنى است بر ثبت و ضبط كلمات براساس ماده و ريشه به ترتيب الفبا;
ـ به حدود 3/2 الفاظ قرآن كريم اكتفا شده است;
ـ آمار الفاظ و موضع هريك در سوره ها و آيات (با ذكر قسمتى از آيه, متضمن كلمه موردنظر) داده شده است;
ـ مكى و مدنى بودن آيات (توأما و نه به تفكيك) مشخص شده است.58
سپس ايشان باتوجه به اهميت و استفاده عام از اين معجم, يادآور مى شود: (ثبت و ضبط كلمات براساس ماده و ريشه, علاوه بر دشوارى هايى كه در آغاز اين مقدمه از آن سخن رفت, در اين كتاب مشكل ديگرى به شرح ذيل پديد آمده است: باتوجه به اينكه در برخى از صفحاتى كه متضمن الفاظ مختلف المّاده است, دو ماده اى كه در سرصفحه براى راهنمايى جويندگان آمده, ناظر بر كلمه يا كلمات اول و آخر همان صفحه است و ريشه هاى حدّ واسط اين دو ماده در متن مشخص نشده, گاهى يافتن كلمه موردنظر براى جوينده مبتدى خالى از اشكال نيست; براى مثال مى توان به اين مشكل در صفحه 751 كتاب مزبور توجه كرد. در اين صفحه, دو ماده (و س ع) و (و ص ف) كه در سرصفحه چاپ شده, ناظر بر ماده كلمه اول, يعنى (وسع) و كلمه آخر يعنى (وصفهم) است كه از هشت ماده حد فاصل بين (و س ع) و (و ص ف) در سرصفحه ذكرى به ميان نيامده است.59

4. فهرست هاى موضوعى قرآن
طبقه بندى موضوعى قرآن يا معجم هاى موضوعى قرآن, از رشته هاى جديد قرآن پژوهى است. اين نهال جوان همانند ساير مباحث علوم قرآنى در قرن اخير, به تدريج تكامل و گسترش يافت.
از قرن هاى گذشته در ميان دانشمندان علوم اسلامى چنين رسم شده بود كه هرگاه به پژوهش و بحث درباره مطلبى مى پرداختند, در آغاز, آيات قرآن مربوط به آن مطلب را نقل مى كرده اند و سپس وارد بحث مى شدند. با اين توجه طبقه بندى موضوعى قرآن در ميان پژوهشگران اسلامى مطرح شد.60 نمونه بارز و مشخص اين شيوه, اثر مانا و گرانسنگ مرحوم آيةاللّه علامه مجلسى(ره), يعنى (بحارالانوار) است. آن دانشمند بزرگوار در آغاز هر فصلى از مباحث كتاب, آيات مربوط به آن فصل را جمع آورى كرده است:
1ـ4. هدف فهرست هاى موضوعى
هدف اصلى از تهيه معجم هاى موضوعى, اطلاع رسانى به پژوهشگران و دانشورانى است كه درباره موضوعى ويژه پژوهش مى كنند و خواستار آن هستند تا ضمن بهره مندى از كتاب خدا, مطالب و استنباطهاى خود را به كلام الهى مستند سازند. با اين توجه و هدف اصلى, جايگاه معجم هاى موضوعى با معاجم الفاظ و يا تفسير موضوعى متفاوت است; البته فهرست هاى موضوعى زمينه را براى تفسير موضوعى فراهم مى سازند.
1ـ1ـ4. تفاوت (فهرست موضوعى) با (معجم لفظى)
در معجم لفظى, تنها هدف از تنظيم, امكان دستيابى به لفظ موردنظر است; در صورتى كه در معجم موضوعى, به تمام مباحثى كه لفظاً هم اشعار مربوط به موضوع موردتحقيق نداشته باشد, ولى به دلالت تضمينى يا التزامى اشاره به موضوع داشته باشد, مى پردازد; بنابراين معجم موضوعى در قالب الفاظ يك متن قرار نمى گيرد; بدين جهت, دائره شمول و اطلاع رسانى آن گسترده تر است.61
2ـ1ـ4. تفاوت (فهرست موضوعى) با (تفسير موضوعى)
در تفسير موضوعى, در ابتداى امر, عنوانى موردتوجه قرار مى گيرد, سپس براساس ترتيب منطقى مباحث به جمع بندى و تحليل آن موضوع پرداخته مى شود; براى مثال در تفسير موضوعى قرآن, مفسر آيات مربوط به موضوع خاص را از مواضع مختلف قرآن جمع آورى مى كند و با يكديگر تطبيق مى كند و از مجموعه آنان به استنتاج مشخص و جمع بندى معين مى رسد و در نهايت به زعم خود ديدگاه قرآن راجع به آن موضوع خاص را ارائه مى نمايد. سيدمحمدعلى ايازى سه فرق عمده ميان (فهرست موضوعى) با (تفسير موضوعى) به شرح زير مطرح كرده است:
ييك ـ معجم موضوعى تنها براى اطلاع رسانى است;62 برخلاف تفسير موضوعى كه در مقام تبيين نظريه و ارائه ديدگاه قرآن درباره موضوع مورد تحقيق و روشن كردن مسائل مربوط با آن است.
دو ـ معجم موضوعى, تنها براى محققان كاربرد عملى دارد و مواد خامى است كه در زمينه بهره گيرى پژوهشى استفاده مى شود; اما تفسير موضوعى, فايده اى عام دارد, ولى نمى تواند براى طبقات مختلف و مخاطبان گوناگون تنظيم شود.
سه ـ معجم موضوعى, پايه و مبناى پژوهش هاى بعدى و از آن جمله تفسير و تحليل ديدگاه قرآن است; در اين صورت, معجم موضوعى, زمينه پژوهش هاى تحليلى مستند و آسان را فراهم مى سازد كه بدون تهيه آن, اگر نگوييم تحليل ها و تفسيرهايى موضوعى ممكن نيست, قطعاً كامل نيست.63
2ـ4. عوامل گرايش به معجم موضوعى
باتوجه به اينكه در قرن هاى اخير گرايش پژوهشگران مسلمان و خاورشناسان به معجم موضوعى قرآن, گسترش يافته است, اين سؤال جدى مطرح مى شود كه عوامل اين گرايش و گسترش چه بوده است؟ كامران فانى و بهاءالدين خرمشاهى علت اين امر را كاهش حفظ قرآن و حضور ذهنى پژوهشگران مى دانند. 64
امّا محمد محمود محمد مؤلف كتاب دليل الباحثين فى موضوعات القرآن كه از حافظين قرآن است, به گونه اى مدعاى آقايان فوق را مردود مى داند و علت گرايش خود را, يكى عدم برآورده شدن نيازهاى پژوهشى توسط (معجم هاى لفظى) و ديگرى عدم سهولت دستيابى به موضوعات قرآنى مى داند. او مى نويسد:
معجم هاى لفظى موجود نمى تواند نيازهاى محققان را در اين زمينه, تأمين كند و بسيارى از موضوعاتى را كه آيات قرآن در معنا بر آن دلالت دارد, در معجم هاى موجود يافت نمى شود. 65
شايد ضرورت تنظيم برنامه زندگى در ابعاد مختلف براساس آن و يا توسعه علوم قرآنى و رشد معجم نويسى در علوم ديگر, هريك مى توانند در زمره عوامل گرايش به تنظيم معجم هاى موضوعى به شمار آيند.

5. تفصيل الآيات القرآن الكريم
دانشمندان اسلام, بلكه غيرمسلمانان هم به دانستن الفاظ و معانى و تاريخ و شأن نزول و تفسير و آنچه متعلق به قرآن است, اهتمامى سخت داشته و دارند. علوم بسيار در نتيجه كوشش آنان مدون گشت كه فعلاً مقصود, تعداد و بيان آنها نيست. از زمره زحمات آنان ترتيب فهرستى است مشتمل بر جمع مطالب متفرقه آن كه يكى از حوايج بزرگ مراجعين قرآن است و بعضى خاورشناسان مسيحى آن را مرتب ساخته اند. يكى از آنها موسوم به تفصيل الآيات است كه به عربى ترجمه و چاپ شده است. مرحوم آيت اللّه ابوالحسن شعرانى درباره اين اثر با اشاره به مقاله (فريد وجدى) از وى نقل مى كند:
اروپاييان از آن گاه كه با مردم مشرق مراوده آغاز كردند و به شناختن دين و لغات و مذاهب قبايل عنايت نمودند و براى آنكه حقايق هرچيز را چنان كه بايد, دريابند, بحث در هر موضوع را به گروهى خاص سپردند و هر دسته براى تحقيق امرى كوشيدند و به كشورهاى شرقى سفر كردند و لغات آنها را آموختند و از عادات آنان اطلاع يافتند و در آثار گذشتگان مانند خطوط و قاشى ها و ابنيه و غير آن دقت كافى نموده, اسرار خطوط قديم را دريافتند و از هيچ كوشش دريغ نداشتند تا در تواريخ اقوام گذاشته, آنچه توانستند كشف كردند. اگر رنج آنان را در كشف مهمات تاريخ اهم مشرق و لغات و اديان ايشان ناديده گيريم, حق آنها را شناخته و احسانى را انكار كرده ايم… . 66
ژول لابوم (1806 ـ 1876), خاورشناس مسيحى فرانسوى, اين كتاب را ذيل هجده موضوع اصلى و چندين موضوع فراهم آورده است. نكته جالب توجه اينكه چون ژول لابوم عربى نمى دانست و قادر به استفاده مستقيم از زبان عربى نبود, اثر خود را با استفاده از ترجمه فرانسوى اين كتاب مقدس كه توسط كازيميرسكى صورت گرفته بود, تأليف كرده است.67
سال ها بعد, محمد فؤاد عبدالباقى آن را به عربى ترجمه و منتشر كرد.
ماهيت اين كتاب, كشف آيات از طريق موضوعات است; از اين رو با نوع ديگرى از آثار كه از طريق واژگان قرآنى مى توان به كشف آيات دست يافت, تفاوت دارد; مثلاً المعجم المفهرس واژه هاى قرآن را به ترتيب الفبا رديف كرده, استفاده كننده از طريق اين واژه ها به آيات دست مى يابد.
بدنه اين كتاب از هجده باب اصلى و 350 موضوع فرعى تشكيل شده است. به نظر مى رسد عناوين اصلى و تقسيم هاى فرعى آنها از ملاك و معيار پيروى نكرده اند; مثلاً اولين عنوان تاريخ و ذيل آن چهار عنوان فرعى ابابيل, يأجوج و مأجوج, ذوالقرنين و روم آمده است; تقسيم تاريخ به اين چهار شاخه, مطابق هيچ ضابطه علمى و منطقى نيست و بيشتر براساس ذوق و علايق شخصى صورت گرفته است. باتوجه به اينكه ذيل هر موضوع, آيات مربوط به آن موضوع را همراه با شماره سوره و آيه مى آورد, كتاب پرحجم شده است.
1ـ5. ويژگى ها و امتيازات كتاب
الف) دارا بودن فهرست الفبايى;
ب) كم بودن ارجاعات;68
ج) كشف آيات از طريق موضوعات;
د) فروعات متعدد هر باب.
2 ـ 5. نقايص كتاب
بر كتاب ژول لابوم, انديشمندان مسلمان ايرادهاى متعددى وارد ساخته اند و درصدد اصطلاح و تكميل آن برآمده اند; از جمله عبدالصبور مرزوق بر اين كتاب چهار ايراد به شرح زير وارد ساخته است:
1. روال و نظام واحدى ندارد و از ضوابط يكسانى پيروى نمى كند; مثلاً در شاخه (اللّه) كه يك اسم خاص است, جن و شياطين كه موضوع هستند را نيز آورده است. در باب دهم كه ويژه دين است, آيات موت و حيوانات را نيز طبقه بندى كرده است.
2. عناوين فرعى گزينش شده, بعضاً نمايشگر و نماينده آيات مجموعه نيستند; به عبارت ديگر برخى از آيات انتخابى متناسب با عنوان نيست.
3. استقرا و تفحص كافى براى گردآورى آيات و طبقه بندى آنها ذيل عناوين انتخابى انجام نيافته است.
34. از نظر شكلى, ترتيب آيات هر موضوع, تاريخى يا سوره اى نيست. اگر به ترتيب نظم كنونى قرآن از بقره تا الناس بوده استفاده كنندگان به راحتى به پى گيرى مطلب دلخواه خود مى پرداختند; مثلاً ذيل عنوان فرعى ماهيت رسالت حضرت محمد(ص), ترتيب سوره ها اين گونه است: 2, 6, 3, 4, 5, 38, 38, 6, 7, 11, 13, 16, 42, 18. 69
مرزوق در همين راستا تلاش كرد گذشته از موضوعات, از اعلام قرآنى نيز طبقه بندى تا اندازه اى منطقى ارائه كند; لذا وى كتاب معجم الاعلام والموضوعات فى القرآن الكريم را تأليف كرد.70
محمدنورى در فصلنامه (كتاب هاى اسلامى) در مورد تكميل كتاب ژول لابوم نوشته است:
پس از انتشار ترجمه عربى كتاب لابوم در جهان اسلام, تكاپوى زيادى براى تكميل فهرست لابوم و زدودن نواقص آن انجام گرفت. محمد محمود اسماعيل, تصنيف آيات القرآن الكريم را نوشت. در مقدمه مفصلاً به مقايسه كار خودش و فهرست لابوم پرداخته, نتيجه گيرى كرده كه كارش دقيق تر و كامل تر است. 71
محمد فؤاد عبدالباقى در مقدمه چاپ دوم كتاب ـ كه در سال 1954 منتشر شده است ـ درباره چگونگى تكميل اين كتاب مى نويسد:
من و بسيارى ديگر, مانند مرحوم شيخ مصطفى عبدالرزاق ـ شيخ جامع الازهر ـ ملاحظه كرديم كه مؤلف تفصيل الآيات چند باب از آنچه را كه بايد بياورد, نياورده است و آن ابواب كه آمده, چندين آيه مناسب با آن نيامده است. آن گاه در مجله (الضار) مقاله اى به قلم شكيل ارسلان درباره ترجمه قرآن به زبان فرانسه خواندم. در آن مقاله آمده بود: ترجمه ادوارد مونتيه به زبان فرانسه دقيق ترين ترجمه است, مترجم در آخر آن, فهرستى ضميمه كرده است كه شامل مطالب قرآن با تفصيل بيشتر است و گويى براى تدارك نقص, تفصيل الآيات تأليف شده است.
تقى صادقى نيز هنگام بررسى تفصيل الآيات به عدم دقت در تقسيم بندى موضوعات آن پى برده, چنين اظهار داشته است:
… از ديگر نكات قابل ذكر درباره اين اثر, آن است كه تقسيم بندى موضوعات چندان دقيق به نظر نمى رسد: برخى از موضوعات متداخل و تقسيمات فرعى آنها نيز بسيار ضعيف است; به عنوان نمونه در موضوع (قرآن) تنها هفت عنوان فرعى گنجانده شده است. كه عبارتند از: 1. القرآن; 2. النسخ; 3. التعبير; 4. الشراح; 5. الامثال; 6. اصحاب الكهف; 7. ليلة القدر.
در حالى كه مى دانيم در اين خصوص موضوعات فراوانى در قرآن به چشم مى خورد, كافى است نگاهى به معجم هاى موضوعى موجود افكنده شود تا اين ضعف آشكارتر گردد و باز در همين نمونه, آوردن موضوعاتى چون (تعبير) و (اصحاب كهف) قابل فهم نيست.
صادقى در ادامه به نكته قابل توجهى در اثر ژول لابوم اشاره مى كند كه بسيار قابل تأمل است.
3ـ 5. ترجمه هاى فارسى كتاب
كتاب ژول لابوم تاكنون به سه شكل به فارسى ترجمه شده است.
1ـ3ـ5. ترجمه (صنيع الدوله)
نخستين ترجمه فارسى تفصيل الآيات توسط محمدحسن خان صنيع الدوله صورت گرفته است. اين ترجمه چندين بار چاپ شده است. يكى از اين چاپ ها توسط محمدحسين مولوى كتابفروش در سال 1327 در 595 صفحه به قطع رحلى ضميمه قرآن هاى آن زمان منتشر گرديده است.
1ـ1ـ3ـ5. ترتيب ابواب
ترتيب ابواب اين ترجمه كه نسبت به اصل كتاب تغيير يافته, به شرح زير است:
ييكم. ذكر وجود و صفات و اسماء حضرت بارى تعالى;
دوم. در خصايص حضرت رسول(ص);
سوم. در حقيقت قرآن و اينكه براى هر زمانى بايد كتاب آسمانى باشد;
چهارم. در مواعظ;
پنجم. در ذكر اسرائيليان و يهوديان;
ششم. در ذكر تورات و انبياء و اجله مذكوره در تورات;
هفتم. در ذكر عيسويان و يحيى و مريم و عيسى و اقانيم ثلاثه;
هشتم. در ذكر علم ماوراء الطبيعه;
نهم. در مجردات و معقولات;
دهم. در دين و ديانت;
ييازدهم. در اعتقاد;
دوازدهم. در فرايض و عبادت;
سيزدهم. در شريعت;
چهاردهم. در ذكر شرايع راجع به نظام زندگى و اجتماعى;
پانزدهم. در علوم و صنايع;
شانزدهم. در علوم و صنايع;
هفدهم. در اخلاق و تهذيب آن;
هجدهم. در فوز و پيشرفت و ترقى;
نوزدهم. در تاريخ.
همان طور كه ملاحظه مى شود, هم ترتيب موضوعات و هم چگونگى تنظيم ترجمه, با تعريب تفصيل الآيات ژول لابوم تفاوت دارد. از مزاياى اثر اعتماد السلطنه مى توان به موارد ذيل اشاره كرد:
الف) ذكر آمار آيات در هر فصل;
ب) بيان اين مطلب كه موضوع موردنظر از صدر يا ذيل و يا وسط آيه استنباط شده است. 72
شكل تنظيم موضوعات در اين كتاب به گونه اى است كه در برابر هر فصل, چهار خانه و ستون قرار دارد. در خانه اول نام سوره و شماره آن بيان شده است. در ستون دوم شماره آيات مربوط به موضوع مطرح شده است; همچنين توضيحات بيشتر درباره محل استشهاد موضوع از آيه و نيز تعداد آيات درباره يك موضوع و علايم اختصارى ديگر.
2ـ3ـ5. ترجمه (ملك منصور)
كيكاوس ملك منصور ترجمه ديگرى از تفصيل الآيات به انجام رسانيده است. اين ترجمه در واقع عين ترجمه عربى محمد فؤاد عبدالباقى است كه به فارسى برگردانده شده است و در نتيجه مزاياى ترجمه مزبور را با خود دارد; البته آيات قرآن در برابر صفحه بعدى با ترجمه آقاى الهى قمشه اى مزين شده است. مشخصات نشر اين ترجمه به شرح زير است:
ملك منصور, كيكاوس; تفصيل آيات القرآن الكريم; چ 2, تهران: شركت سهامى گوتنبرگ, 1348 (چاپ اول 1334).
3ـ3ـ5. ترجمه سوم
اين ترجمه با مشخصات ترجمه ملك منصور تطبيق مى كند; با اين تفاوت كه در ابتداى كتاب, مقدمه مبسوط مرحوم علامه ابوالحسن شعرانى كه در توصيف كتاب است, به چشم مى خورد. ترجمه سوم از روى ترجمه فؤاد عبدالباقى همراه با اضافاتى است. در اين ترجمه مستدرك تفصيل الآيات73 هم موجود است. در ترجمه آيات قرآن چاپ سوم, از ترجمه آيات مرحوم الهى قمشه اى استفاده شده است. اين ترجمه كه در قطع رحلى و بسيار حجيم است, توسط كتابفروشى اسلاميه صورت گرفته است, ولى تاريخ نشر و نوبت چاپ ندارد.
4ـ5. آثار تأليفى متأثر از (ژول لابوم)
همان طور كه در بخش نقايص كتاب ذكر شد, پس از تأليف و تدوين كتاب مزبور, دانشمندان قرآن پژوه عرب درصدد تكميل آن به زغم خود برآمدند; در اين ميان علاوه بر اثر عبدالصبور مرزوق دو كتاب ديگر از اهميت ويژه برخوردارند: يكى اثر محمدفارس بركات و ديگرى اثر محمد زكى صالح.
1ـ4ـ5. الجامع لمواضيع آيات القرآن الكريم
اين اثر كه توسط محمدفارس بركات تأليف شده است, در سال 1404 ق توسط انتشارات هجرت قم در 660 صفحه رحلى, با افست از روى نسخه منتشر شده سال 1959 در دمشق, نشر يافته است. اين فهرست موضوعى كه دربردارنده 22 باب است, بالغ بر 432 مدخل فرعى درباره مباحث قرآنى است. اين مداخل همراه با ذكر آيه به ترتيب قرآن و ذكر نام سوره و شماره آيه آمده است. گفتنى است عناوين فرعى عموماً مركب, و ترتيب موضوعات ذوقى است. مولف متذكر شده است كه اثر خود را باتوجه به كاستى هاى اثر (ژول لابوم) و براى جبران آن كمبودى ها و با آرايشى ديگر از موضوعات تنظيم كرده است. 74 در برخى از باب هاى موردنظر (بركات) توضيح كوتاهى درباره چگونگى دلالت آيه بر موضوع موردنظر و جمع بندى آنها آمده است; همچنين مؤلف ذيل برخى از مداخل, براى راهنمايى مخاطبان به موضوعات مشابه هم ارجاع داده است. 75
بسيارى از عناوين استخراج شده به كمك تفسير و شأن نزول و روايات وارده و يا براساس استنباط مؤلف از آيات و گاه با عباراتى غير از عبارات قرآن فهرست شده است.
2ـ4ـ5. الترتيب والبيان عن تفصيل آى القرآن76
محمد زكى صالح معجم موضوعى ـ و گاه تفسيرى ـ خود را مشتمل بر 130 مدخل صالى و برخى عناوين فرعى, تنظيم و تأليف كرده است. ترتيب موضوعات, غيرالفبايى است. جلد اول از مباحث توحيد و خلقت آسمان و زمين آغاز گشته و به موضوعات وحى, زندگى انبياء و در نهايت به احكام عبادى و جزائى اسلام در جلد دوم به پايان رسيده است.
اين كتاب بنابر اظهار مؤلف, براى رفع نواقص اثر ژول لابوم تهيه شده و تفاوت آن با فهرست هاى ديگر, افزوده شدن توضيحات تبيينى مؤلف است. گزينش موضوعات نيز علاوه بر عبارت قرآن, به موارد مستفاد از قرآن نيز سرايت كرده است.

منابع
1. افشار, ايرج; (نسخه هاى خطى فارسى كمياب در مؤسسه شرق شناسى لنين گراد); راهنماى كتاب, س 4, ش 1, فروردين 1340, ص 38 ـ 43.
2. ايازى, سيدمحمدعلى; (نگاهى به معجم هاى موضوعى قرآن كريم: قسمت اول); بينات, س 1, ش 1, بهار 1373, 112 ـ 122.
3. ــــــــــــــــ ; (نگاهى به معجم هاى موضوعى قرآن كريم: قسمت اول); بينات, س 1, ش 2, تابستان 1373, 122 ـ 127.
4. بدوى, عبدالرحمن; موسوعة المستشرقين; الطبعة الثانية, بيروت: دارالعلم للملايين, 1989 م.
5. ــــــــــــــــ ; دايرة المعارف مستشرقان (ترجمه موسوعة المستشرقين); ترجمه صالح طباطبايى; تهران روزنه, 1377.
6. پاينده, ابوالقاسم; كشف الآيات منضمم به قرآن مجيد; تهران: جاويدان, 1336.
7. ثامنى, جعفر; (معرفى كشف الآيات دستنويس); مشكوة, ش 10, بهار 1365, ص 140 ـ 159.
8. حسينى, محمد; (المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم); كتاب هاى اسلامى, ش 7, [بى تا], ص 107 ـ 110.
9. خرمشاهى, بهاءالدين; (نقد و معرفى فرهنگ نامه ى قرآنى); فصلنامه ى بينات, س 1, بهار 1373, ش 1, 98 ـ 102.
10. روحانى, محمود; المعجم الاحصائى لالفاظ القرآن الكريم: فرهنگ آمارى كلمات قرآن كريم; 4 ج. مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى, 1368.
11. سركيس, يوسف اليان; معجم المطبوعات العربية والمعربة; 2 ج, قم: مكتبة آيةاللّه العظمى المرعشى, 1410 ق.
12. شعرانى, ابوالحسن; (تفصيل الآيات (1)); معارف اسلامى (نشريه سازمان اوقاف و امور خيريه); س 1, شهريور 1345, ش 1, ص 19 ـ 23.
13. عبدالباقى, فواد; المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم; مقدمه محمدباقر بهبودى; تهران: اسماعيليان, 1397 ق. (اُفست از نسخه دارالكتب المصريه, قاهره, 1364 ق).
14. فانى, كامران و بهاءالدين خرمشاهى; فرهنگ موضوعى قرآن مجيد; تهران: فرهنگ معاصر, 1364.
15. كحاله, عمررضا; معجم المؤلفين; [بى جا]. [بى نا]. [بى تا].
16. كيان زاد, رضا; المعجم المفهرس لكشف آيات القرآن; 2 جلد در يك مجلد; تهران: كيان كتاب, 1422 ق.
17. محمد, محمد محمد; دليل الباحثين فى الموضوعات القرآنيه; بيروت: دار آزاك للطباعة والنشر التوزيع و اسكندريه: دارالمطبوعات الجديده, 1990 م.
18. مرزوق, عبدالصبور; معجم الاعلام والموضوعات فى القرآن الكريم; قاهره و بيروت: دارالشروق, 1995 م.
19. ملك زاده, عليرضا; كشف الآيات, راهيابى آيات قرآن; قم: چاپخانه حكمت, 1361.
20. منزوى, احمد; فهرست نسخه هاى خطى فارسى; تهران: [بى نا], [بى تا].
21. نصّار, حسين; المعجم العربى نشؤته وتطوّره; 2 ج. قاهره: دارالكتاب العربى, 1965 م.
22. واعظزاده خراسانى, محمد; (آية الآيات فرقانى, اولين كشف الآيات); نشريه دانشكده علوم معقول و منقول مشهد (دانشكده الهيات و معارف اسلامى دانشگاه فردوسى مشهد), اسفند 1347.

 * عضو هيأت علمى مركز فرهنگ و معارف قرآنى.
1. نسخه عكسى از چهار مجلد اين كتاب به شماره هاى 1040, 1041, 1042, 1044 در كتابخانه مركزى دانشگاه فردوسى مشهد موجود است.
2. در (دارالكتب المصريه) نسخه اى از اين كتاب موجود است.
3. حافظ محمود الداودى.
4. روحانى, همان, ص 660. مرحوم شيخ آقابزرگ طهرانى(ره) در صفحه 301 جلد سيزدهم الذريعة الى تصانيف الشيعه, مؤلف كتاب, محمدعلى كربلائى را شاگرد محمد بن خاتون عاملى مى داند و تأكيد مى كند: اين كتاب به دستور عبداللّه قطبشاه (1035 ـ 1038 ق) نگاشته شده است. دكتر محمود روحانى درباره اين كتاب نوشته است: كشف الآيات در دو بخش است: الف) آيه ها به ترتيب آغاز; ب) آيه ها به ترتيب پايان آن ها.
آغاز كتاب به اين شرح است: حمد و درود حضرت معبود كه در افتتاح كلام مجيد واقع شده [است].
5. همان, ص 669, روحانى از پنج نسخه
6. بنابر نقل (روحانى) (همان, ص 670, پاورقى ھھ) نسخه اى از اين كتاب به شماره عمومى 17828 (تفسير) در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى وجود دارد.
7. روحانى, همان, صص 660 و 671.
18. Gustave Le berecht fiugel.
9. سركيس, 1410 ق, ص 1826.
10. روحانى, همان, ص 675.
11. سركيس, همان, ص 159.
12. همان, ص 784.
13. روحانى, همان, ص 677.
14. همان, ج 1, صص 678, 680, 683, 686 و 689.
15. روحانى, مؤلف را (علمى زاده فيض اللّه (الحسنى) المقدسى معرفى كرده است. استناد او تصوير روى جلد كتاب مذكور است كه در صفحه 679, جلد اول كتاب خود به چاپ رسانده است; ولى يوسف اليان سركيس در كتاب خود (سركيس, 1410 ق, ص 1775) مؤل ف را به صورت المقدسى العلمى (فيض اللّه الحسنى) الملقّب به علمى زاده معرفى كرده است. عمر رضا كحاله هم در معجم المؤلفين (ج 8, ص 86) بر همين اصر صحه گذاشته است).
16. همان, ص 684.
17. همان, ص 661.
18. چاپ ديگر اين اثر توسط اتحاديه انجمن هاى اسلامى دانشجويان در اروپا و آمريكا و كانادا در قطع جيبى به چاپ رسيده است (ايازى, تابستان 73, ص 127).
19ت. Daftar Bait_ul Quran, Lahur.
20. در پشت جلد كتاب به انگليسى آمده است:
)Concordance of the Hollty Quran.(
21. استاد دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه مشهد و سرپرست گروه فرهنگ و ادب بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى (در سال 1373).
22. اثر دكتر محمود روحانى كه در نمايه منابع پژوهش حاضر تحت عنوان (روحانى, 1368) معرفى شده است.
23. اثر (محسن بيدارز).
24. محمدجعفر, ياحقى; فرهنگنامه قرآنى; مشهد: بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى, ص 21.
25. يعنى كسان يا اشخاص و اشيائى كه در طريقت توحيد به آنها اشاره شده است.
26. همان, ص 133.
27. همان.
28. مترجم قرآن كه مبلغ فرقه قاديانيه است و در مواردى به تحريف قرآن دست يازيده است.
29. Conciordatio Coraniabiococ, at Litterarum ordinum et verborumradics diligenter disposito.
30. Bautzen
31. Dresden
32. Eneyclopedia American a, volume xi (11), p. 401
33. University of leipzig
34. Saint Afra
35. Meissen
36. Le catalogue des manuscrits arabes, perans et turesde la bibiliothe que dela cour imperiate et royale devienne(1865-67 3). volume.
37. در 7 جلد, از محل اعتبارات (كميته ترجمه شرقى لندن) فلوگل علاوه بر تحقيق متن عربى, ترجمه لاتين آن را در پايين هر صفحه آورده است. اين كتاب يكى از سودمندترين فهرست هايى است كه در اختيار مشتاقان تحقيق در هريك از شاخه هاى علوم اسلامى, قرار گرفته است. (فلوگل) در چاپ خود از اين فهرست كه يازده سال به طول انجاميد, به مخطوطات (وين), (پاريس) و (برلين) استناد جسته است. شش جلد اول اين فهرست شامل متن و ترجمه لاتين است و جلد هفتم به فهرست هاى تكميلى, توضيحات و يادداشت ها اختصاص دارد (بدوى, 1989, ص 287).
38. (فلوگل) تصور مى كرد اين متن, همان كتاب (مونس الواحد) تأليف ابومنصور ثعالبى نيشابورى است; كما اينكه يوسف اليان سركيس ذيل آثار فلوگل اين كتاب را مختصرات من كتاب مونس الوحيد تأليف (ثعالبى) معرفى كرده است (سركيس, 1410 ق, ص 1459), ولى در حقيقت بنابر آنچه عبدالرحمن بدوى اظهار داشته است: (همان گونه كه (گيلدماستبر) (Gildmeister) در مجله ZDMG, ج 34 توضيح داده است. متن مزبور فصلى از (محاضرات الادباء) راغب اصفهانى است. ظاهراً كتاب مونس الواحد ثعالبى, همان مخطوط شماره 1287 (در فهرست براو از مخطوطات كتابخانه دانشگاه كمبريج است). (بدوى, 1989, ص 286 / همو, 1377, ص 422).
39. Anzeigeblatt
40. بدوى, 1377, ص 422.
41. در شهرهاى (درسون), لايپزيك در طى سال هاى 1823, 1838 و 1840.
42. چاپ اول در سال 1834 در (لايپزيك) چاپ دوم 1842 و چاپ سوم 1858 در همان شهر و توسط انتشارات (Tauehnitzu).
43. Histoire des orientalists.
44. Gustave Dugat.
45. سركيس, 1410 ق, ص 1459. نسخه اى از اين كتاب تحت عنوان شماره 12/297 ـ ن در كتابخانه ى ملى مركزى آستان قدس رضوى موجود است.
46. به ضميمه ى قرآن جلى مترجم در سال 1286 ق به صورت چاپ سنگى منتشر شده است.
47. روحانى, 1361, ص 673. براساس اظهار دكتر محمود روحانى نسخه اى از اين كتاب به شماره عمومى 9620 (تفسير) در كتابخانه مركزى آستان قدس موجود است (برخى نسخه ها و نشانى ها و استنادات را چون بار اول در آثار نويسندگانى چون دكتر روحانى مشاهده كرده ام, على رغم مراجعه به منبع و يا كتابخانه ى اصلى براى ارزشگذارى به تلاش هاى علمى متقدمين و به عنوان حق معنوى ايشان, به اين بزرگان استناد كرده ام. اين روش در طول انجام پروژه ادامه خواهد داشت).
48. روحانى, در ضمن معرفى اين اثر به نكته ذيل اشاره مى كند: (مزيت عمده [اين نسخه] داشتن ترجمه فارسى مقدمه لاتينى (گوستا فلوگل) است كه محققين را به كيفيت كار و طرز تبوين اين كشف الآيات وافق مى سازد (روحانى, همان, ص 674)).
49. سيدصالح طباطبايى, مترجم كتاب (بدوى) در پانوشت اين كلام (بدوى) مى نويسد: (محمد فؤاد عبدالباقى, در مقدمه كتاب خود المعجم المفهرس ضمن تمجيد از كار (فلوگل), اشتباهات وى را در تشخيص ريشه كلمات خاطرنشان كرده و 39 مورد از اين گونه اشتباهات را دقيقاً ذكر نموده است. او همچنين كتاب خود را كاملاً صحيح و دقيق دانسته و در اين مورد به گونه اى مبالغه آميز گفته است: (فلئن كان كتاب من عند غيراللّه او فر نصيب من الصحة لقد كان هذا الكتاب) (بدوى, 1377, ص 423, پاورقى 3).
50. بدوى, 1989, ص 287.
51. روحانى, 1368, ص 9.
52. محمد فؤاد عبدالباقى (1299 ـ 1388 ق) قرآن پژوه و فهرست نويس مصرى, نويسنده اين اثر در روستاى قلبوبيه به دنيا آمد. در قاهره به تحصيل پرداخت مدتى به شغل مترجمى (فرانسه ـ عربى) روى آورد و مدتى به درس تفسير قرآن محمد رشيد رضا حاضر مى شد. بيشتر عمرش به تهيه فهرست براى احاديث و قرآن گذشت و مهم ترين اثرش المعجم المفهرس است.
53. عبدالباقى [بى تا], ص 109.
54. Nujum Al-Furqan fi atraf al-Quran: Concordance of the koran, compiled alphabetically and according to  roots of works, lahore, 1989, 219 p.
55. كيان زاد, 1422 ق.
56. حسينى, [بى تا], ص 109.
57. همان.
58. روحانى, 1368, ص 10.
59. همان, ص 12.
60. ايازى, بهار 73, ص 113.
61. همان.
62. بدين جهت, طبقه بندى موضوعات و سازماندهى اطلاعات و آنچه در جهت راهنمايى محقق مؤثر باشد, در معجم موضوعى انجام مى گيرد.
63. ايازى, بهار 73, ص 115.
64. فانى, 1364, ص 2.
65. محمد, 1990, ص 6. 66. شعرانى, شهريور 45, ص 19.
67. بلاشر, 1371, ص 277.
68. گرچه به قول جناب (ايازى) اين ارجاعات اندك, نمى تواند مشكل تداخل موضوعات و مترادفات و چندبُعدى بودن آنها را حل و محقق را راهنمايى كند (ر. ك به: ايازى, بهار 83, ص 117).
69. مرزوق, 1995, ج 1, ص 6.
70. وى كتابش را به زبان فرانسه در سال 1877 م در 795 صفحه و در پاريس منتشر كرد. گويا بيش از انتشار در دو مقاله به آن پرداخته بود.
Le corn par order de materies Revue Africaine, 12 (1868), p. 184 - 185, 185, 290 - 319. Lw kora analyse d apres la traduction de kazimrski et les observations de plusieurs autrwes savants orintalaistes, revue africane, 12 (1868), p, 5-13.
71. نورى, [بى تا], ص 111.
72. بدين وسيله جستجو براى مطلب موردنظر آسان مى شود, به همين سبب در كشف المطالب اعتماد السلطنه آيات ذكر نشده اند.
73. همان طور كه قبلاً ذكر شد ادوارد مونيته قرآن را به فرانسه ترجمه كرد, علاوه بر مقدمه اى مطول كه درباره تاريخ قرآن و سيره حضرت ختمى مرتبت بود ـ كه بر ترجمه ى قرآن آورده بود ـ ضميمه اى در قالب فهرست موضوعات قرآن براى آن تأليف كرد. فؤاد عبدالباقى آن فهرست را به عنوان مستدرك كتاب تفصيل الآيات در اثر خود آورد; به عبارت واضح تر تركيب كتاب ژول لابوم تحت عنوان تفصيل الآيات القرآن و ضميمه قرآن مترجم ادوارد مونتيه براساس ذوق و قريحه فؤاد عبدالباقى شكل گرفت و نسخه سوم در واقع ترجمه كتاب عبدالباقى است كه ترجمه فارسى آن از ترجمه مرحوم الهى قمشه اى برداشت شده است و با مقدمه اى كوتاه از محمدباقر بهبودى همراه است.
74. ايازى در تعريف اين كتاب متذكر شده است: (مؤلف پيش از اين كتاب, معجمى در (الفاظ آيات قرآن) به نام المرشد الى آيات القرآن الكريم در تكميل (فتح الرحمن) تأليف فيض اللّه علمى زاد نگاشته است) (ايازى, بهار 73, ص 121).
75. براى مثال, ذيل باب (نماز جمعه) به بحث تشويق به ذكر ارجاع داده شده است.
76. اين اثر را خود از نزديك ملاحظه نكرده ام, بلكه مشخصات و تعريف آن را در مقاله حجت الاسلام ايازى يافته ام.