معرفى هاى اجمالى


درباره چند كتاب جديد قرآنى
1. جلد پنجم و آخر دايرة المعارف قرآن (لايدن, 2005)
Encyclopadia of the Qurصan, edited by Jane Dammen McAuliffe, Vol.5: Si-Z, Leiden: E. J. Brill, 2005. xxiii+ 576pp. ISBN: 9004123563.
دايرة المعارف قرآن, ويراسته جين دَمِن مك اوليف, جلد پنجم, لايدن, انتشارات بريل, 2005, xxiii«576 ص, شابك: 9004123563.
اين اثر در آخرين روزهاى سال ميلادى 2005 منتشر شد و حاوى 125 مقاله باقى مانده (از Si تا Z) از دايرة المعارف است كه در 576 صفحه انتشار يافته است.
نخستين جلد دايرة المعارف قرآن در سال 2001 و پس از آن به ترتيب هر سال مجلدات بعدى تا پايان سال 2005 ميلادى در حجمى قريب به 2800 صفحه انتشار يافت. ظاهراً ـ چنان كه مسئولان انتشارات بريل در لايدن (هلند) وعده داده اند ـ قرار است نمايه اى مشروح از تمامى مطالب اين پنج جلد در سال ميلادى 2006 انتشار يابد. سر ويراستار اين اثر خانم جين دَمن مك اوليف, استاد مطالعات اسلامى در دانشگاه جُرج واشينگتن (آمريكا) است كه چهار تن از قرآن پژوهان معروف جهان ( به عنوان شوراى علمى) و هفت تن ديگر ( در نقش مشاوران اصلى), وى را كمك كرده اند.
در اين اثر كه نخستين دانشنامه كامل قرآن به زبان انگليسى به شمار مى آيد, بيش از دويست تن از محققان مختلف اسلام شناسى (از جمله برخى از اساتيد مسلمان از كشورهاى اسلامى) نزديك به هفتصد مقاله كوتاه و بلند در حوزه هاى مختلف مرتبط با قرآن تأليف كرده اند. نكته اصلى در اين ميان آن است كه تقريباً تمام اين مقالات براى خواننده غربى و آشنا با ادبيات قرآن پژوهى در غرب نوشته شده است. بنابراين برخى از مقالات آن كه گزارشى كوتاه از پاره اى از اعلام يا مفاهيم قرآنى را به دست مى دهند, براى ما مسلمانان, به جز ارائه شيوه صحيح مقاله نويسى در دايرة المعارف, اطلاع مفيدى در بر ندارد.
از مهم ترين مقالات درج شده در جلد پنجم اين دايرة المعارف, مى توان به عناوين زير اشاره كرد:
(قرآن و سيره نبوى), نوشته ويم رِيوِن (Wim Raven), ص 29 ـ 51;
(قرآن و تصوف), نوشته الگزندر نيش (Alexander Knish), ص 137 ـ 159;
(نقد متنى قرآن), نوشته جيمز بلَمى (James Bellamy), ص 237 ـ 252;
(قرآن و دانش كلام), نوشته تيلمان ناگل (Tilman Nagel), ص 256 ـ 275;
(ابزارهاى مطالعه علمى قرآن) نوشته اَندرو ريپين (Andrew Rippin), ص 294 ـ 300;
(تورات از منظر قرآن), نوشته كَميلا اَدَنگ (Camilla Adang), ص 300 ـ 311;
(ترجمه قرآن), نوشته هارتموت بوبتسين (Hartmut Bobzin), ص 340 ـ 358;
(وحدت و يكپارچگى قرآن), نوشته مستنصِر مير (Mustansir Mir), ص 405 ـ 406;
(حجاب در قرآن), نوشته مُنى صِدّيقى (Mona Siddiqui), 412 ـ 416;
(امر به معروف و نهى از منكر در قرآن) نوشته مايكِل كوك (Michael Cook), ص 436 ـ 443;
(آيه و آيات قرآن), نوشته آنگليكا نويوِرت (Neuwirth Angelika), ص 419 ـ 429. 2. دايرة المعارف يك جلدى قرآن (اليور ليمَن, 2005)
The Qurصan: An Encyclopedia, edited by Oliver Leaman, London: Routledge, 2005. 771pp. ISBN: 0415326397.
دايرة المعارف قرآن, ويراسته اليور ليمَن, لندن, انتشارات راتلج, 2005, 771 ص, شابك: 04153226397.
اليور ليمَن, متولد 1950, استاد مطالعات فلسفى در دانشگاه كنتاكى آمريكا و متخصص در فلسفه اسلامى و فلسفه يهودى قرون ميانه است. آثار وى در زمينه فلسفه اسلامى و فلسفه يهودى به بسيارى از زبان هاى جهان از جمله به فارسى ترجمه شده است. شناخته شده ترين اثر او در ايران تاريخ فلسفه اسلامى (2 جلد, لندن, انتشارات راتلج, 1996/ افست تهران, مؤسسه فرهنگى آرايه, 1375 ش) است كه وى همراه با سيد حسين نصر سر ويراستار آن بوده است. اليور ليمَن دو بار در سال هاى اخير به دعوت (بنياد حكمت صدرا) در كنفرانس هاى فلسفه اسلامى و ملاصدرا در تهران شركت كرده است.
با شهرت فراوان وى در حوزه فلسفه يهودى و اسلامى, كمتر كسى انتظار سرويراستارى كتابى در حوزه قرآن پژوهشى از وى داشت. با اين همه, قريب پنج سال پيش انتشارات راتلج خبر از برنامه ريزى براى تدوين و انتشار دايرة المعارفى يك جلدى درباره قرآن به سر ويراستارى اليور ليمَن داد و سرانجام اين كتاب در ماه هاى پايانى سال 2005 ميلادى در 771 صفحه به بازار آمد.
بنا به طبيعت اين گونه آثار, مخاطب اوليه اين كتاب خوانندگان انگليسى زبان غربى اند. اما مهم ترين تفاوت اين اثر با دايرة المعارف قرآن پيشين, در آن است كه دايرة المعارف قرآن ليمَن براى مخاطبان عام غربى نوشته شده است, اعم از آنكه حوزه مورد علاقه شان اسلام شناسى باشد يا جامعه شناسى يا هنر و مانند آن; اما دايرة المعارف قرآن مك اوليف تخصصى تر است و بيشتر به كار محققان اسلام شناس يا دين پژوه مى آيد. چنان كه در توضيحات ناشر در پشت جلد كتاب آمده است. كار ليمَن حتى به درد آن دسته از افرادى مى خورد كه بدون معلومات قبلى در باب اسلام و قرآن, مى خواهند درباره قرآن, علوم, اصطلاحات, تاريخ, ادبيات و معارف آن چيزى بدانند. اما در اين ميان برخى مقالات بلند آن براى محققان و اهل فن نيز سودمند است.
چهل و سه تن از محققان غربى و مسلمان در تأليف مقالات اين دايرة المعارف مشاركت داشته اند. از آنجا كه هنوز نسخه كتاب به دستم نرسيده است, درباره مدخل ها و ويژگى هاى جزئى مقالات آن چيزى نمى توانم بگويم. با اين همه, با مرورى بر سايت هاى برخى از قرآن پژوهان غربى, تا اندازه اى دريافته ام كه چه مدخل هايى را چه كسانى تأليف كرده اند. فى المثل اَندرو ريپين (Andrew Rippin), استاد اسلام شناسى و مطالعات قرآنى در دانشگاه ويكتوريا (كانادا), مقالات (حرام), (حلال), (وسواس) و (قرآن در سيبرنتيك) را نوشته است. همچنين مقالات (تابوت), (اسباط), (اسرائيليات), (ذوالقرنين), (جالوت), (تبع), (يأجوج), (مأجوج) و بيشتر اَعلام و انبياى توراتى چون آدم, ايوب, داود, هارون, ابراهيم, ادريس, لوط, موسى, يوسف و يونس را آقاى برانون وِلِر (Branoon Wheeler) نوشته است كه پيش از اين, دو كتاب و چندين مقاله درباره پيامبران در قرآن تأليف كرده بود.
كتاب در قالب دايرة المعارفى كاملاً دقيق و فنّى طراحى شده است. هر مدخل يا اصطلاح تخصصى در جاى خود به طور كامل تعريف شده و از ساير بخش ها استقلال يافته است. با اين همه, نظام ارجاع متقاطع يا درونى متنى (self-reference) بر تمام مدخل هاى كتاب حاكم است. در انتهاى كتاب نيز, كتاب شناسى گزيده اى از مهم ترين كتاب ها و مقالات در حوزه مطالعات قرآنى, همراه با نمايه اى تفصيلى از اَعلام, اماكن و موضوعات كتاب افزوده شده است. 3. دايرة المعارف مطالعات قرآنى (دهلى, 2006)
Encyclopaedia of Quranic studies, edited by Maulana Mohammad Razi Khan Affridi and Mohammad Ilyas Navaid , New Delhi: Anmol Publications, 2006, 26 vols., 10758p. ISBN: 81 _ 261 _ 2771 _ 6.
دايرةالمعارف مطالعات قرآنى, ويراسته محمد رضى خان افريدى و محمد الياس نوايد, دهلى نو, انتشارات اَنمُل, 2006, 26جلد, 10758ص, شابك: 6ـ2771ـ161ـ81.
اين اثر در 26 جلد در ماه هاى آغازين سال 2006 ميلادى از سوى انتشارات اَنمُل در هندوستان به بازار آمده است. ناشر ياد شده در سال 2000 ميلادى دايرةالمعارف ديگرى با عنوان دايرةالمعارف فرهنگ اسلامى در بيست جلد انتشار داده بود. جلد دوم آن اثر ويژه (مطالعات قرآنى) با ويرايش محمد طاهر بود, با اين مشخصات:
Encyclopaedic Survery of Islamic Culture, edited by Mohamad Taher. Vol. II, Studies in Qurصan, Delhi: Anmol publications, 1997. [previously published articles, revised and edited]
گفتنى است كه در واقع محمد طاهر در اين كتاب مجموعه مقالاتى را به چاپ رسانده كه قبلاً در ديگر مجلات و كتب انتشار يافته بود. دايرة المعارف مطالعات قرانى نيز وضعيتى مشابه دارد. اطلاق نام دايرة المعارف بر اين اثر مسامحه است; زيرا شكل تدوين و تنسيق مطالب در قرآن ـ بر خلاف تمام دايرةالمعارف هاى شناخته شده در دنيا ـ بر اساس مدخل هايى معين و به ترتيب الفايى نيست; بلكه در هر جلد مجموعه اى از مقالات غالباً با موضوع واحد گنجانده شده است. هر جلد حاوى يك مقدمه, پانزده تا سى مقاله, كتاب شناسى, فهرست منابع و يك نمايه پايانى است.
فهرستى گزيده از مجلدات 26 گانه دايرة المعارف مطالعات قرآنى به قرار زير است:
جلد 1: اصول اساسى در قرآن: پيشگفتار; كتاب الهى; نقش تاريخى قرآن; تدوين قرآن; سبك قرآن; عقل و منطق; مكارم اخلاق; نهادهاى اسلامى; مبادى ايمان; نماز; روزه (بقره, 183); حج (بقره, 197); جهاد; نهادهاى عربى; نهاد حكومت; نهاد آموزش; نهادهاى اقتصادى; مسائل خطير.
جلد 2: تاريخ در قرآن: پيشگفتار; پيامبرانِ قرآن; تأييد و تصديق انبيا در قرآن; تاريخ قرآن كريم; تفاسير قرآن; آدم ابوالبشر; نوح; صاحب السفينه; هود و صالح; ابراهيم; لوط; اسحاق و يعقوب; يوسف; شعيب; يونس; ايوب; موسى; يوشع; الياس و حزقيل; سموئيل; داوود; سليمان; عُزَير; زكريا; يحيى; عيسى; خضر; ذوالكفَل; خاتم النبيين; بعثت و نيل به نبوت; بزرگ ترين موعظه گر; رهبر ايده آل; تاريخ در قرآن; ديگر صالحان, نخستين جنگ ها; رسالت حقّ.
جلد 3: ايدئولوژى اسلامى از منظر قرآن: پيشگفتار; اصول; منابع اصلى; رسالتى براى بشريت; اخلاق در قرآن; روايات; وجوه كاركردى: عدم تبعيض; انديشه هاى صوفيانه; درك و دريافت آسمانى; تبليغ ايمان; تأثيرات بر حكومت و جامعه; مفهوم نظام سياسى; ردّ سلطنت موروثى; ابعاد اقتصادى; مسلمان مطلوب; ايده آل ها; زندگى نمونه.
جلد 4: بصيرت هاى قرآنى: پيشگفتار; پيام وحيانى; رسالت الهى; قرآن, كتابِ مُنزَل; ترجمه قرآن; يادگيرى قرآن; يادگيرى در قرآن; دين وحيانى; زبان قرآن; قلمرو قرآن; تحليلى از يك عبارت; اهداف و غايات قرآن; آخرين دين; قادر مطلق متعال; پيامبر اكرم; فرمان هاى مختلف; احسن مخلوقات; دنياى وجود آدمى; دنياى ديگر; اقوام و فرهنگ هاى مختلف; مسلمانان و غير مسلمانان; حكومت در قرآن; عدالت و حقوق قرآنى; دين و ايمان ناشناخته.
جلد 5: حكمت قرآنى: پيشگفتار; نزول قرآن; نام هاى قرآن; ترتيب قرآن; حفظ و تدوين قرآن; نقل از قرآن; هنر قرائت قرآن; قرآن; معجزه اى ادبى; زيبايى قرآن كريم; مفهوم خدا; هدايت الهى; حكمت و قرآن; ريشه هاى حكمت; تعليم حكمت; اهميت حكمت; افكار مذهبى; زندگى به شيوه اسلامى; اسلام به مثابه سيستم; اصول بنيادين اسلام; فرامين قادر مطلق; بشريت; تأييد روشن; اهداف عالى; علم و دين; علل انحطاط.
جلد 6: فرامين قرآن: پيشگفتار; قادر مطلق و قرآن; مفهوم خدا; قادر مطلق متعال; خالق اعظم; كتاب الهى; ديدگاه هاى قرآنى; انقلاب هماهنگ و يكپارچه; دعوت قرآنى; رسالت الهى; فرشتگان; شفقت و مهر در مقام الهى; شفقت و مهربانى در جايگاه انسانى; آفرينش حيات; رستاخيز انسان; نفس و انسان; طبيعت آدمى; جامعه در قرآن; اقتصاد در قرآن.
جلد 7: عقل و اجماع در قرآن: پيشگفتار; مفهوم و ماهيت عقل; ادراكات عقل; شرح و تبيين; استدلال و منطق; فقه ارزش محور; قواعد ترجيح; نظريه نسخ; مفهوم و ماهيت اجماع; مزاياى علمى; مفهوم و ابعاد اجتهاد; فقه اسلامى و عقل و استدلال; فقه اسلامى; مزاياى قانونگذار; قانونگذارى; موضوع رشد و بلوغ; اهميت بيان; دورنماى جديد; مفهوم جهاد; اهداف فقهى و حقوقى; شيوه عمل; منابع فقه اسلامى.
جلد 8: قرآن و عادات و رسوم: پيشگفتار; ديدگاه قرآن در باب ازدواج; اهميت ازدواج; جايگاه زن; ازدواج از منظر شريعت; وجوه مختلف ازدواج; وظايف زن و شوهر; شرّ ذاتى; آداب و رسوم تولد; رفتار با فرزندان; توزيع مال; حقوق موروثى; قوانين ارث; حجاب; ازدواج در سنت; عدم تبعيض.
جلد 9: حلال و حرام در قرآن: پيشگفتار; حلال و حرام; نعمات خداوند; اقدامات لازم براى جامعه; روال عادى زندگى; قوانين زندگى خصوصى; اهميت ثروت; موارد ممنوع و محرّم; مال; تحصيل مال; قوانين جهانى; تغييرات تعهدات زناشويى; تطبيق شريعت(حقوق) در مصر.
جلد 10: تأثير قرآن بر علوم: مقدمه; پيشگفتار; سنت علمى; عقل علمى; ديدگاه قرآن در باب علم; كيهان از منظر قرآن; ديدگاه قرآن در باب خلقت; آفرينش عالَم; عقده قرآن; اضمحلال گرانشى از منظر قرآن; ستارگان و سيّارات در قرآن; زندگى در فضا; حيات در قرآن; جريان هاى علم.
جلد 11: روح قرآن: پيشگفتار; ايمان قاطع به خداوند; اعتقادات; مبانى اعتقاد; ايمان اصيل; معناى كتاب مقدس; مراحل تفكر; وجوه اخلاقى; حقيقت و اخلاق; اعمال نيك; قلب انسان; خالق و انسان; موضوعاتى در قرآن كريم; تبيين ها و توجيه ها; ختم نبوّت; گوهر هاى درخشان; مفهوم حقوق; كتاب هايى در باب قرآن; زن وقرآن; بى نظمى اجتماعى; مسلمان واقعى كيست; ديدگاه غير مسلمانان; آثار غير مسلمانان.
جلد 12: مبادى ايمان در قرآن: پيشگفتار; مفهوم قرآن; ذات ايمان; زمينه تاريخى; اعتقادات بنيادى; مبادى ايمان; كتاب الهى; ايدئولوژى ايمان; آيات قرآن; مفهوم خدا; پيامبر اكرم; ارزش هاى قرآنى; حقيقت و واقعيت; اللّه اكبر; امرِ كُن; الشمس; اعمال بنيادى.
جلد 13: قرآن, نظام نامه كامل: پيشگفتار; تفوّق قرآن; دين قرآنى; آموزه هاى قرآنى; ايمان به قادر مطلق; آخرين انديشه ها; پايه هاى ايمان; مُدل مقدس; مفهوم جامعه در قرآن; اعياد اسلامى; حقوق بشر در اسلام; عدالت در قرآن; اقتصاد در قرآن; علوم طبيعى در قرآن; خلق أحسن; اكولوژى در قرآن; امور جنسى و تعدّد ازدواج.
جلد 14 فلسفه اسلامى و قرآن: پيشگفتار; فلسفه قرآنى; زمينه فلسفى; ايدئولوژى قرآنى; عقل قرآنى; گنجينه علم; مبناى فلسفى; ابعاد مختلف; مبانى علم; تصورات بنيادين; ايمان; ايده آل مقدس.
جلد 15: قرآن و عهدين: پيشگفتار; تحول تاريخى و قرآن; سنت هاى عهدين; مقايسه; آموزه قرآن.
جلد 16: جامعه در قرآن: پيشگفتار; ديدگاه قرآن; والدين از منظر قرآن; فرزندان از منظر قرآن; اقارب و ارحام در قرآن; جامعه ايده آل; زندگى ايده آل; سرمشق هاى اجتماعى; شيوه زندگى; زندگى روزمره; رفتار اجتماعى; وظايف مردم در جامعه.
جلد 17: حيات خانواده در قرآن: پيشگفتار; خانواده و ازدواج; طلاق در اسلام; جايگاه والدين; جايگاه زن; وظايف زن; موقعيت فرزندان; سرپرستى فرزندان; رسوم اجتماعى; وظايف و تعهدات اخلاقى.
جلد 18: اخلاق در قرآن: پيشگفتار; اخلاقيات اسلامى; ديدگاه قرآنى; برداشت ها و تعابير در قرآن; دريافت هاى اخلاقى; ارزش هاى اخلاقى; سلوك اخلاقى; فلسفه اخلاق; مبانى اخلاقيات; رشد اخلاقى; سلوك عميق; برادرى در ايمان; ابعاد علمى; ارزش هاى ايده آل اجتماعى.
جلد 19: حكومت در قرآن: پيشگفتار; ديدگاه قرآنى, قرآن و حديث; مسائل اساسى; مفاهيم و تعابير; زمينه تاريخى; رشد تدريجى; حاكم مطلق خداست; شخصيت نمونه; دولت اسلامى; آيين نامه حكومت; مسئوليت هاى اصلى; جانشين پيامبر; ابعاد اجرايى و ادارى.
جلد 20: دولت در قرآن: پيشگفتار; مفهوم دولت; دولت منظم; حكومت قانون; پيامبر اكرم در جايگاه حاكم; اخلاف واقعى; مفهوم ملكوت; تحولات سياسى; دولت براى صلح; فقه اسلامى.
جلد 21: اقتصاد در قرآن: پيشگفتار, مبانى قرآنى; اقتصاد اسلامى; نظم اقتصادى در اسلام; نظام مالى در اسلام; زمينه سنتى; سفر اقتصادى; مفهوم ماليات; مسائل اساسى; مفهوم زكات; بانك هاى غير ربوى; جايگاه زكات; بانكدارى بدون ربا; شرايط حراج; شراكت از منظر شريعت.
جلد 22: تعليم و تربيت در قرآن: پيشگفتار; فلسفه تعليم و تربيت; مبانى تعليم و تربيت; اصول تعليم و تربيت; مفهوم علم; تعليم و تربيت مقدماتى; اهداف تربيتى; فرشتگان معلِّم; تعليم و تربيت در قرآن; تعليمات پيامبر اكرم; تكنيك هاى تعليم و تربيت; روش هاى آموزش; اهميت علم آموزى; جريان هاى مختلف آموزشى; برنامه آموزشى; تأثير گذارى آموزشى; تشويق به علم آموزى; تعليم مسلمانان; آموزش زنان; نقش رفتارهاى انسانى; جايگاه ورزش ها; نقش خانواده; نقايص نظام آموزشى.
جلد 23: حقوق از منظر قرآن: پيشگفتار; مفهوم حقوق در اسلام; قرآن و حديث, منابع اصلى; زمينه سنتى; ابعاد موضوع در قرآن و روايات; قوانين حقوقى مختلف در قرآن و حديث; قوانين حقوقى در روايات; حقوق جزا; اعمال جنايى; عناصر حقوقى.
جلد 24: صلح از منظر قرآن: پيشگفتار; كمك به صلح; پيشرفت صلح; اصول اساسى صلح; مبانى صلح; صلح نهايى; عدم اولويت جنگ; درس هايى از پيامبر اكرم; الگوى كامل; الگوهاى متقيانه; جنگ ناخواسته و به اضطرار.
جلد 25: فرهنگ نامه قرآن, بخش نخست:از A تا M.
جلد 26: فرهنگ نامه قرآن, بخش نخست: از N تا Z.
من فهرست تمام مقالات اين مجموعه 26 جلدى را به طور كامل ترجمه كردم تا خواننده خود به آشفتگى مطالب و تكرارى و بى ارتباط بودن آنها با موضوع كتاب پى برد. دايرة المعارف مطالعات قرآنى را به تعبير دقيق نبايد دايرة المعارف دانست. تقريباً هيچ يك از ويژگى هاى دايرة المعارفى در آن وجود ندارد. عناوين مطالب بيشتر به فصول مختلف يك كتاب يا مقاله شبيه است. غير از شيوه نامأنوس چينش مدخل ها, نظم منطقى و استوارى در انتخاب مدخل ها و مقالات هم به چشم نمى خورد; مثلاً جلد 21 ويژه موضوع اقتصاد در قرآن است, اما مباحث اقتصادى فراوانى در مجلدات ديگر از جمله در جلد 6, 9 و 13 آمده است. مثال ديگر موضوع ايمان است كه در مجلدات متعدد از جمله 1, 3, 11, 12 و 14 مقالاتى در باب آن آمده است. همچنين مقالات هر جلد از وحدت موضوعى برخوردار نيست; مثلاً در جلد نخست درباره موضوعات پراكنده اى چون تدوين قرآن, سبك قرآن, مكارم اخلاق, مبادى ايمان, نماز, روزه و مانند آن آمده است.
بسيارى از مدخل ها و مقالات در جلد مربوط خود نيامده اند, بلكه در ديگر جاها و ذيل مباحثى بى ارتباط گنجانده شده اند; مثلاً اغلب مباحث مربوط به ازدواج, خانواده, روابط زن و مرد, رابطه با فرزندان و مانند آن در جلد هشتم آمده, اما موضوعى مانند چند همسرى در جلد سيزدهم درج شده و مجدداً در جلد هفدهم مباحث مختلفى در باب ازدواج, طلاق, والدين, جايگاه زن, وظايف زن و موقعيت فرزندان آمده است.
تفصيل بى جهت, تكرارهاى ملال آور و درازگويى به جاى گزيده نويسى و كامل نويسى از ديگر ويژگى هاى اين كتاب است. برخى از مباحث اصلاً قرآنى نيستند و با دايرة المعارف قرآنى تناسب ندارند; به اين معنا كه خواننده يا پژوهشگر قرآنى در دانشنامه قرآنى به دنبال آنها نمى گردد. از اين ميان, مى توان به مقالاتى متعدد حقوقى و اجتماعى اشاره كرد كه همگى از منظرى كلى و در چارچوب دين اسلام نوشته شده اند. از همين رو, در اين دايرة المعارف, مقالات فراوانى با صبغه فقهى, حديثى, علمى يا تاريخى مى توان يافت كه محتواى قرآنى و تفسيرى آن ناچيز است.
در دايرة المعارف مطالعات قرآنى, با شگفتى تمام بسيارى از مهم ترين مباحث قرآنى و تفسيرى را نمى يابيم و به بسيارى از موضوعات علوم قرآنى چون اسباب نزول, مكى و مدنى, ناسخ و منسوخ, تأويل, محكم و متشابه, تاريخ قرآن, نظريه اعجاز, قرائات و قرّاى سبعه, اصلاً اشاره نشده است. در اين جمله, مشخصه اصلى اين كتاب را بايد مانند اغلب آثار اسلامى منتشر شده در هند, جنبه تبليغى آن دانست. همچنان كه در ابتداى اين نوشتار آوردم, اين اثر را نبايد دايرة المعارف به معناى متداولش دانست; بلكه بايد آن را مجموعه اى از نوشتار مرتبط با قرآن دانست. در واقع سر ويراستاران اين اثر, 26 جلد كتاب درباره قرآن ـ يا به تعبير دقيق تر, درباره اسلام ـ نوشته اند. بنابراين بهتر است اين كتاب را مجموعه مقالاتى درباره جوانب اجتماعى و فقهى دين اسلام بدانيم.
4. قرآن و خاورشناسان, نوشته محمد مهر على( 2004).
The Qurصan and the Orientalists , by Muhammad Mohar Ali, Ipswich (Suffolk, UK): Jam'iyat Ihyaa Minhaaj al_Sunnah, 2004. 373 pp. ISBN: 0954036972.
قرآن و خاورشناسان, نوشته محمد مهر على, ايپسويچ (انگلستان): جمعية إحياء منهاج السنة, 2004, 373 ص, شابك: 0954036972.
اين كتاب يكى از معدود آثارى است كه مسلمانان در نقد قرآن پژوهى غربيان به زبان انگليسى نوشته اند. در دهه هاى اخير چند مقاله و كتاب انگليسى عموماً نگاشته مسلمانان شبه قاره و برخى كشورهاى عرب, از كسانى چون محمد مصطفى الاعظمى, پرويز منظور, اطهر حسين و محمد خليفه در اين حوزه به بازار آمده كه اثر اخير به عربى هم ترجمه شده است ( با اين مشخصات: محمد خليفة, الاستشراق و القرآن العظيم, ترجمه مروان عبدالصبور شاهين, قاهره: دارالاعتصام, 1994, 390 ص). به جز اثر معروف محمد مصطفى الاعظمى كه در واقع نقدى مهم بر حديث پژوهى گلدتسيهر و يوزف شاخت به شمار مى آمد( و خود وى نسخه اى عربى هم از آن انتشار داد), ديگر نوشته هاى يادشده را نبايد چندان جدى و تأثير گذار دانست. از آثار فارسى هم چيزى نمى گويم, چون در اين زمينه هيچ اثر قابل توجهى نداريم. اغلب نويسندگان مقالات و كتاب هايى كه در اين باره به فارسى تأليف شده اند, خود از خواندن متون اروپايى ناتوان اند و اشتباهات ساده زبانى شان آدمى را از مرور اين نوشته ها پشيمان مى كند.
كتاب حاضر در انگلستان و به قلم مسلمانى بنگلادشى تبار تأليف شده است. سبك آن تفاوت چندانى با نوشته هاى اطهر حسين يا محمد خليفه ندارد. تنها ويژگى متمايز آن را مى توان در اشاراتش به ديدگاه هاى قرآن پژوهان راديكال يا تجديد نظر طلبان دانست. اما اين اشارات متأسفانه اندك است و از متأخران تنها به جان ونزبرو (2002), استاد پيشين در مدرسه مطالعات شرقى وآ فريقايى (دانشگاه لندن), محدود مى شود. جاى بررسى نوشته هاى جان برتن, پاتريشيا كرونه و مايكل كوك در اين قسمت خالى است.
محمد مهرعلى همچنين در بخشى از كتاب خود به مسائل رسم الخط, كتابت و تأثير زبان هاى سامى در نگارش قرآن مى پردازد كه در قرآن, مقالات و كتب گرد پويين, فُن بوتمِر, و كريستف لوكسنبرگ را نقد مى كند. بخش پايانى كتاب وى هم به موضوع ترجمه هاى قرآن غربيان اختصاص دارد و از مترجمانى چون آرتر آربرى, رادوِل, جُرج سيل, پالمر و ريچارد بِل ياد مى كند. اين قسمت در مجموع چندان چنگى به دل نمى زند.
درباره نويسنده همين قدر مى دانيم كه روحانى اى بنگلادشى است كه در عربستان درس خوانده و همين امر بر گرايش هاى سلفى او نيز افزوده است. وى علاوه بر ترجمه اى از قرآن به زبان انگليسى در سه جلد و نيز تأليفاتى چند در زمينه قرآن, سيره نبوى و حديث, يكى دو كتاب از شيخ عبداللّه بن باز رهبر روحانى وهابى و از سلفيان عربستان را به انگليسى ترجمه كرده است. كتابِ قرآن و خاورشناسان وى پيشتر در بنگلادش در 109 صفحه به چاپ رسيده بود و اكنون با اضافاتى فراوان در 373 صفحه در انگلستان انتشار يافته است. مرتضى كريمى نيا دايرةالمعارف قرآن كريم, تهيه و تدوين مركز فرهنگ و معارف قرآن, بوستان كتاب قم, چاپ دوم, 1383, 720ص, وزيرى.
اشاره: قرآن كريم, اقيانوسى بيكران است كه دست يابى به ژرفاى معانى و بطون معارفش براى غواصان معرفت پژوه به طور كامل ميسّر نيست; با اين حال, همه ما دعوت شده ايم بر كرانه اين اقيانوس به جست و جو بپردازيم و از زلال آن نَمى برگيريم. از همين رو است كه تبيين و تفسير معارف قرآنى, از دوران نخستين مفسران اصيل قرآن, پيامبر و امامان معصوم(ع), تا به حال, دامن گسترده است و همچنان بر تارك ميراث مكتوب فرهنگ ما مى درخشد. فرزانگان دوران ما نيز در تكاپويند تا از اقبال لايزال قرآن پژوهى طرفى بربندند و در اين زمره, فخرى نصيب خويش و حظى از آنِ معرفت نوشان اين عصر كنند. تدوين دايرة المعارف قرآن كريم كه (مركز فرهنگ و معارف قرآن) دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم بدان همت گماشته, گامى در اين مسير است.
در آستانه انتشار جلد دوم دايرة المعارف قرآن كريم نگاهى كوتاه به روند و چگونگى تدوين دايرة المعارف قرآن كريم خواهد داشت.
اهداف: هدف اصلى اين دايرة المعارف, ارائه اطلاعات ناب و اصيل در قلمرو موضوعات قرآنى است; به گونه اى كه اهل تحقيق در اين موضوعات را به مثابه منبعى مادر و ماندگار, از منابع فرعى بى نياز كند. در كنار اين هدف اصلى و خاص, غرض عمومى تدوين دايرة المعارف حاضر اين است كه مخاطبان دانش پژوه در حد مطالعات پايه اسلامى نيز بتوانند از پژوهش هاى اصيل و قَويم قرآنى بهره گيرند. از اين رو, كوشيده شده تا طلاب و دانشجويان و عموم دانش پژوهان آشنا به مبانى قرآنى نيز به فراخور توان و در عرصه مطالعات عمومى يا تخصصى خود, بتوانند از مقالات اين دايرة المعارف استفاده كنند.
از آنجايى كه تاكنون هيچ مأخذى, به هيچ زبانى تدوين نشده كه هدف آن, ارائه اطلاعات جامع قرآنى به سبك و شيوه علمى و با معيارهاى امروزين تدوين دايرة المعارف باشد, (نظام يافتگيِ اطّلاعات پايه و اصيل در قالب مقالاتِ تنظيم شده با نثر علمى) مهم ترين دغدغه تدوين دايرة المعارف هاى امروزين است كه در هيچ يك از آثار ارائه شده, نمى توان از آن نشان جُست; به اين دليل كه پديد آورندگان آن آثار يا در پى چنين هدفى نبوده و فقط مى خواسته اند قاموس يا معجمى قرآنى پديد آورند يا اين هدف را دنبال مى كرده اند, اما سازمان و مجموعه اى دايرة المعارفى تدارك نكرده بوده اند تا بتوانند چنين هدفى را تأمين سازند.
ويژگى ها: از ويژگى ها و شاخصه هاى برجسته اين دايرة المعارف اين است كه تنها در بخش مدخل افزون بر دوهزار مدخل اصلى در جدول تدوين مقالات فهرست شده كه خود حجم عظيم كار را مى نمايد. چينش مدخل ها نيز بر پايه الفباى فارسى نه عربى است. از اين رو, خواننده پارسى زبان به آسانى مى تواند در هنگام پژوهش به مطالب مورد نياز خويش دست يابد. نكته مهم ديگر آنكه همه مقالات اين دايرة المعارف, داراى رويكرد قرآنى و با صبغه قرآنى نگارش يافته اند.
ويژگى ديگر دايرة المعارف حاضر آن است كه نگاه تخصصى به مباحث و مدخل ها دارد. از اين رو, مقالات مدخل ها در اين فضا تأليف و تدوين مى گردد. براى رسيدن به اين مهم به تناسب خاستگاه و قلمرو و مدخل ها و با توجه به تعداد آنها, شش بخش علمى شكل گرفته تا به صورت تخصصى به موضوع نگاه و به زواياى تخصصى آن توجه شود. اين بخش ها عبارت اند از:
1. فلسفه و كلام: در اين بخش, درباره مدخل هاى كلامى مانند آخرت, احكم الحاكمين و اسما و صفات الهى بحث مى شود.
2. فقه و حقوق: از مدخل هاى مربوط به اين بخش مى توان از اجتهاد, ارتداد و اسارت نام برد.
3. تاريخ و اعلام: به طور مثال, مدخل هاى ابوطالب, اصحاب صفّه و اُحد به اين قلمرو مربوط است.
4. علوم قرآنى: مدخل هاى اعجاز, ادبيات قرآن, و احسن الحديث را در اين قلمرو مى توان نام برد.
5. اديان: نمونه مدخل هاى اين بخش, ادريس, اسحاق, و انجيل است.
6. معارف و مفاهيم: شامل اخلاق, اقتصاد, علوم سياسى, علوم طبيعى, مفاهيم عمومى و… . مدخل هاى آب, احسان و استكبار, نمونه اى از مدخل هاى مربوط به اين قلمرو است.
شاخص هاى مهم در حوزه روش و گردآورى: براى حفظ اصل بى طرفى و علميّت, همه آرا و ديدگاه هاى مهم و مبنايى در هر موضوع و مسئله به صورت مستند و بدون افزايش و كاهش آورده و سپس نقدهاى علمى وارد بر هر ديدگاه ذكر و آراى موافقان و مخالفان بدون تصرّف ارزش داورانه نقل مى شود. براى آنكه عموم مخاطبان دايرة المعارف بتوانند از بحث بهره برگيرند, حاصل مواجهه هاى علمى مزبور به صورت گزارش و تحليل بى طرفانه درج مى شود. بديهى است كه چنانچه مؤلف مقاله در موضوعى داراى رأى خاص باشد, آن رأى در رديف همان آراى پيش گفته و به همان شيوه جلوه خواهد كرد.
شيوه طرح مطالب در هر مقاله به گونه اى است كه به آرا و عقايد خاص مذاهب و مكاتب اسلامى احترام نهاده شود و هر گونه نقد ديدگاه هاى غير شيعى يا غير مشهور با روشى منصفانه و علمى صورت پذيرد تا از هر نوع تشنج يا دامن زدن به اختلاف هاى مذهبى پرهيز گردد. همچنين در نقد و تحليل ديدگاه هاى دانشمندان مسلمان و غير مسلمان, كوشيده مى شود تا صرفاً از جنبه علمى و تحقيقى به آراى آنان نگريسته, و از داورى هاى شخصى كه خارج از حيطه تخصصى هر مقاله است, پرهيز شود.
منابع مقالات نيز منحصر به كتاب هاى چاپ شده نيست و هنگام لزوم, از كتاب هاى خطى, مقالات, رساله ها و پايان نامه هاى حوزه اى و دانشگاهى نيز بهره گرفته شده است. بنابر آن است كه منابع مقالات دايرةالمعارف كاملاً معتبر باشند; يعنى از جنبه كتاب شناسانه, از متون مرجع و اصيل و دست اول به شمار آيند. فقط در مواردى به متون درجه دوم از جمله منابع معاصر استناد مى شود كه ضرورتى در ميان باشد. به طور مثال, موضوع مورد بحث در منابع اخير, تازه و ابتكارى يا مشتمل بر ديدگاه و تحليلى نو باشد. گرچه در هر مقاله, كوشيده شده از عمده منابع علمى و معتبر در قلمرو آن مقاله استفاده شود, در استفاده از آثار دانشوران غير مسلمان و نيز در مراجعه به آثار مسلمانان غرض ورز و متعصب, نكته سنجى و دركِ مواضع حساس همواره مد نظر است. گفتنى است كه ارجاع مطلبى به يك منبع, لزوماً بدان معنا نيست كه مطلب مزبور در همان منبع كاملاً مورد قبول واقع شده باشد.
اميد است با استمداد از آموزه هايى كه از معارف اهل بيت(ع) بدست آمده بتوان بزرگ ترين دايرةالمعارف قرآنى جهان را عرضه نمود و از اين طريق يك خلأ جدى را كه در مجموعه پژوهش هاى قرآنى وجود دارد, برطرف كرد.
چشم انداز: اكنون جلد نخست اين دايرة المعارف با بيش از 70 مقاله در موضوعاتى مانند: آب, آبرو, آتش, آثار باستانى, آخرالزمان, آخرت, آزادى, آسانى, آسمان, آشتى, آمنه, آل فرعون, آيات خدا, آيات نام دار, ابرار و ابراهيم به چاپ رسيده و به دوستداران قرآن كريم عرضه شده است. جلد دوم آن نيز با موضوعاتى چون: ابوطالب, اتمام حجت, اثاث, اجاره, اجرت, اجزاء, اجل, اجماع, احتضار, احرام, احزاب, احسن الحديث, احسن القصص, احصاء, احصار و صدّ احصان, احضار, احقاف, اخبات, اخلاص, ادب, ادبيات, اذان, اراده, ارتداد, ارميا, ارهاص, ازلام و اسارت آماده و براى چاپ به انتشارات دفتر تبليغات ارسال شده است. جلد سوم نيز با موضوعاتى چون: اسباط, استبداد, استثمار, استثنا, استحباب, استحسان, استخاره, استدراج, استراق السمع, استرجاع, استقساء, استضعاف, استعاذه, استعاره, استعانت, استغاثه, استقامت, استقلال, استهزا, استكبار, اسحاق, اسراء, اسرافيل, اسلام, اسما و صفات, اسوه, اشتراك در قرآن, اشراط الساعه, اشعار و تقليد, اصحاب اخدود, اصحاب ايكه, اصحاب الجنة, اصحاب رس, و اصحاب رقيم مراحل نهايى خود را مى گذراند و مقالات جلد چهار و پنج نيز تأليف شده و در حال ارزيابى است.
پيش بينى مى شود مجموع مدخل ها از سه هزار تجاوز كرده, از ميان آنها دو هزار مدخل اصلى را كه در ذيل آن مقاله تدوين مى شود, در 25 جلد تدوين شود كه اميدواريم تا پايان دهه 80 به اتمام برسد.
اميد است كار ترجمه اين دانشنامه به زبان هاى عربى و انگليسى به زودى آغاز شود; اما از آنجا كه از نظر ترتيب حروف الفبا تفاوت هايى در زبان فارسى با عربى و انگليسى وجود دارد, اين ترجمه, پس از اتمام تدوين دايرةالمعارف عرضه خواهد شد. هم چنين از ديگر برنامه هاى پيش بينى شده (طرح دايرةالمعارف كودكان و نوجوانان) است كه با هدف ارائه اطلاعات ناب و اصيل در قلمرو موضوعات قرآنى و با ادبيات مخصوصِ اين قشر, عرضه خواهد شد. محمد خامه گر فرهنگ قرآن, كليد راهيابى به موضوعات و مفاهيم قرآن كريم, اكبر هاشمى رفسنجانى و محققان مركز فرهنگ و معارف قرآ, بوستان كتاب, 1383وزيرى.
يكى از آثار مهم پژوهشى در حوزه معارف قرآن, فرهنگ قرآن (كليد راهيابى به موضوعات و مفاهيم قرآن كريم) نام دارد. انتشار اين اثر از سال 1383ش آغاز و تا كنون شش جلد آن منتشر شده است.نويسندگان اين اثر, محققان مركز فرهنگ و معارف قرآن با همكارى و نظارت آيت الله هاشمى رفسنجانى اند.
اهداف تدوين فرهنگ قرآن:براى يافتن تمامى ابعاد مفهومى يك موضوع در قرآن بايد چند بار قرآن را از اول تا به آخر به دقت تلاوت كرد تا به نتيجه رسيد و پس از رسيدن به مقصود چگونه نتيجه را ارائه داد, افزون بر اين, براى دريافت روابط موضوعات بايكديگر در قرآن چه كار بايد كرد و چگونه آنها را مى توان به نمايش گذاشت.
واقعيت اين است كه در اين زمينه كار چندانى صورت نپذيرفته است. فرهنگ قرآن بر آن است كه از عهده اين امر مهم برآيد و دسترسى به موضوعات قرآن را به راحتى در اختيار پژوهشگران قرار دهد و در حقيقت كليد راهيابى به موضوعات و مفاهيم قرآن كريم را تهيه كند.
از اين رو پژوهشگران فرهنگ قرآن دو وظيفه مهم دارند: نخست بايد تمامى ابعاد مفهومى موضوعات قرآنى و روابط احتمالى بين موضوعات را كشف كنند و سپس به گونه اى آنها را دسته بندى كنند كه دسترسى ديگر پژوهشگران به آنها آسان باشد.
با اين سخن, فرهنگ قرآن دو بخش بنيادى دارد: 1 . موضوع نگارى يا همان اصطلاح بومى فيش نويسى و برداشت نويسى; 2. رده بندى و نظام دادن به اين اطلاعات انبوه (نظام دهى به اطلاعات با كليد واژه و نمايه) .
اهداف رده بندى اطلاعات در فرهنگ قرآن: اساساً هر فرهنگنامه اى بايد الگويى براى رده بندى و دسته بندى اطلاعاتش داشته باشد. بديهى است اين مسئله پيش از آنكه به منافع استفاده كننده مربوط باشد, الزامى است براى تهيه كننده كه چگونه اطلاعات كوچك و درهم و برهم را ساماندهى كند تا اول خودش بفهمد كه چه مى كند, سپس آن را به ديگران عرضه دهد. البته ارائه اطلاعات انبوه و ساماندهى شده به كاربران بايد به گونه اى باشد كه به سرعت شيوه دسترسى به اطلاعات را بفهمند و مشكلى در استفاده از اطلاعات پيدا نكنند. بر اين مبنا آسان ترين و بهترين شيوه, رده بندى الفبايى اطلاعات است كه دسترسى به موضوعات مورد نياز محقق را بسيار آسان, دقيق و سريع مى كند.
نمايى نزديك از چيدمان اطلاعات فرهنگ قرآن: اين نكته قابل توجه است كه نماى ارائه شده در زير دقيقاً به ترتيب است و بنياد مقايسه بين دو اثر پژوهشى نيز بر اين عناصر و ترتيب چينش آنها قرار دارد.
1. كليد واژه ها به ترتيب الفبا:راه ورود به گستره اطلاعات كتاب فرهنگ قرآن, كليدواژه است. البته مدخل يا سرعنوان نيز به جاى كليد واژه به كار مى رود. در فارسى يا عربى بودن كليد واژه ها, ملاك آشنا بودن و شهرت آن واژه است( فرهنگ قرآن, ج 1 , ص 51). كليد واژه ها به صورت الفبا يى رده بندى شده اند. براى نمونه به صورت فارسى يا عربى و ترتيب الفبايى مدخل هاى زير نگاه كنيد:
آخرت(همان, ص 132)
آزادى(همان, ص 261)
آسانى(همان , ص 307)
آل داوود(همان, ص 374)
آيات خدا(همان, ص 419)
در كليد واژه ها از سيستم ارجاع مترادفات استفاده مى شود.
2. شناسه براى كليد واژه:تعريف, توضيح و ابهام زدايى از گستره معنايى كليد واژه را (شناسه كليد واژه) گويند.شناسه از سه بخش تشكيل مى شود:
ـ بيان معناى لغوى, اصطلاحى و مصاديق كليد واژه;
ـ تعيين الفاظى كه در قرآن از نظر معنايى با كليد واژه مرتبط اند;
ـ اشاره به نمايه هاى مهم رديف شده در زيركليد واژه.
براى نمونه به شناسه زير نگاه كنيد:
آزادى(همان, ص 261)
آزادى در لغت به معناى ,حريّت, اختيار,خلاف بندگى, قدرت عمل و ترك عمل و قدرت انتخاب است(لغت نامه دهخدا) و در اصطلاح به معناى مصون ماندن از اراده مستبدانه است(فرهنگ علوم سياسى) و در حقوق انسان از قبيل آزادانديشى, انتخاب عقيده, اظهار نظر و حقّ انتخاب نظام اجتماعيِ دلخواه تجلّى مى يابد. گفتنى است كه آزادى مورد نظر در اين مدخل از مقوله هاى روان شناختى, عرفانى و فلسفى نيست. در اين مدخل از واژه هاى (جدال), (خلوا سبيلهم), (شورى), (نجات), (واجتنبوا الطاغوت) و … استفاده شده است.
اهمّ عناوين: آزادانديشى, آزادى از ظلم, آزادى اقليّت هاى دينى, آزادى انتخاب دين, آزادى بيان, آزادى جنسى, آزادى خواهى, آزادى در پيشينيان, آزادى سياسى, آزادى مخالفان, آزادى مشركان, آزادى مطلق, انبيا و آزادى, اهميت آزادى, حدود آزادى, حكومت و آزادى, راه هاى كسب آزادى, سلب آزادى, منشأ آزادى, نعمت آزادى.
نكته: كليه واژه ها داراى شناسه است; گرچه محتواى شناسه ها الزاماً از سه بخش تشكيل نشده است.
3. نمايه اول به ترتيب الفبا:پس از كليد واژه نمايه اول قرار دارد و كليه اطلاعات مربوط به كليد واژه با نمايه ها و به ترتيب الفبايى ساماندهى شده اند. هر نمايه از دو بخش تشكيل مى شود: يك بخش از مدخل و بخش ديگر از برداشت گرفته مى شود.
براى نمونه به چند نمايه اول , آزادى نگاه كنيد:
o آزادانديشى, ص262
oآزادى اجتماعى, ص 262
o آزادى از ظلم, ص 263
oآزادى اسير , اسارت, ص 264
oسلب آزادى, ص 291
در نمايه ها از سيستم ارجاع استفاده مى شود.
4. نمايه دوم به ترتيب الفبا:در زير هر نمايه اول, امكان دارد نمايه دومى نيز وجود داشته باشد. اين نمايه هاى دوم نيز به صورت الفبايى ساماندهى شده اند. براى نمونه به چند نمايه دوم , آزادى توجه كنيد:
o آزادى , سلب آزادى, ص 291
1. از اصحاب كهف, ص 291
2. از انبيا, ص 291
10. از هود, ص 293
تهديد به سلب آزادى, ص 294
سلب كنندگان آزادى, ص 294
5. نمايه سوم به ترتيب الفبا: نمايه هاى دوم, امكان دارد نمايه سومى نيز داشته باشند و آنها نيز رده بندى الفبايى مى شوند. براى نمونه به چند نمايه سوم , آزادى توجه كنيد:
o آزادى , سلب آزادى , سلب كنندگان آزادى, ص 294
1. اصحاب اخدود, ص 294
2. حكومت دقيانوس, ص 294
3. فرعون, ص 294
4. قوم ثمود, ص 295
5. قوم شعيب, ص 295
6. نمايه چهارم به ترتيب الفبا:نمايه هاى سوم, امكان دارد نمايه چهارمى نيز داشته باشند و آنها نيز رده بندى الفبايى مى شوند. براى نمونه به چند نمايه چهارم , آخرت توجه كنيد:
o آخرت ,امداد در آخرت , محروميت از امداد در آخرت , عوامل محروميت از امداد در آخرت, ص 143
1. استكبار, ص 143
2. دنيا طلبى, ص 143
3. شرك, ص 143
4. قتل انبيا, ص 143
5. قتل عدالت خواهان, ص 143
7. برداشت (فيش) از يك آيه يا چند آيه مرتبط: برداشت عبارتى اسمى و كوتاه است كه معنايى مستقل و كافى به خواننده منتقل كند و معمولاً پيام آيه يا آيات تلقى مى شود. بنيان و پايه فرهنگ قرآن در همين برداشت هاست. گاهى اصطلاح فيش به جاى برداشت به كار مى رود.
پژوهشگران بايد از نوشتن واژه هاى مترادف و غير لازم در برداشت و پيام آيه پرهيز كنند تا اعتبار علمى اثر حفظ شود و نظام دهى به اطلاعات تسهيل شود. براى نمونه به چند برداشت , آزادى , آزاد انديشى توجه كنيد:
1. آزادانديشى, امرى ارزشمند;
2. انديشيدن در گفتارها و انتخاب نيكوترين آنها ويژه بندگان خردمند و هدايت يافته خدا;
3. لزوم آزادانديشى و پرهيز از تقليد كوركورانه.
8. مستند برداشت (فيش) از آيه و آيات: هر برداشت بايد مستندسازى شود, بدين صورت كه آن بخش از آيه يا آياتى كه اين برداشت از آنها استنباط شده است, بايد پس از برداشت نوشته شود. در اين زمينه تلاش مى شود كه فقط آن مقدار از آيه يا آيات آورده شود كه براى مستند برداشت ضرورى است و آن بخش از آيه يا آيات كه دلالت بر برداشت ندارد, حذف و به جاى آن از (…) استفاده شود. براى نمونه به مستندات قرآنى اين برداشت , آزادى , آزادانديشى , آزاد انديشى, امرى ارزشمند توجه كنيد:
(و اذا قيل لهم اتّبعوا ما أنزل اللّه قالوا بل نتّبع ما ألفينا عليه ءاباءانا أولو كان ءاباؤهم لا يعقلون شيئاً و لا يهتدون) بقره(2) 170
(افٍّ لكم و لما تعبدون من دون اللّهِ افلا تعقلون) انبيا (21) 67
(… و من الناس من يجادلُ فى اللّه بغير علمٍ و لا هُديً و لا كتابٍ مُنيرٍ و اذا قيل لهم اتّبعوا ما أنزل الله قالوا بل نتّبع ما وجدنا عليه ءاباءنا أولو كان الشيطان يدعوهم الى عذاب السعير) لقمان(31) 20 و 21.
9. ارائه دلايل برداشت(توضيحات): (برخى از برداشت ها و پيام ها با نظر به روايات, شأن نزول ها, لغت, احتمال, تقديم و تأخير آيه ها, قرار گرفتن جمله اى در سياق جمله و يا جمله هايى ديگر, الغاى خصوصيت و مانند آنها استفاده شده است, به همين جهت دليل برداشت از آيه به صراحت بيان شده تا ابهامى باقى نماند)(فرهنگ قرآن, ج1,ص 54).
در فرهنگ قرآن توضيحات در پاورقى آورده مى شود. براى نمونه به توضيح آيه زير توجه كنيد:
آزادى , آزادى از ظلم , رهايى بنى اسرائيل از ستم فرعونيان, نعمتى بزرگ:
( و اذ أنجيناكم من ءال فرعون يسومونكم سوء العذاب يقتّلون أبناءكم و يستحيون نساءكم و فى ذلكم بلاء من ربّكم عظيم) اعراف (7) 141
بلاء در لغت به معناى آزمودن و محنت و نعمت آمده است و مشاراليه (ذلكم) مى تواند مصدر فعل (انجينا) باشد. گفتنى است كه برداشت فوق بر اساس معناى سوم بلاء است( همان, ص 263). (مفردات راغب) سيدعلى سادات فخر تجلّى فضايل; يادنامه استاد حبيب اللّه فضائلى, اصفهان,مركز اصفهان شناسى و خانه ملل وابسته به سازمان فرهنگى تفريحى شهردارى اصفهان, چاپ اول 1384, 224ص, وزيرى, مصوّر.
پير خطاطان عصر اى بى نظير اى بـه گـردون هنـر مهـر منير

فن كتابت و هنر خوشنويسى و خطاطى نيز همچون ديگر رشته هاى هنر در شهر هنرپرور اصفهان به اوج و تكامل رسيد و به دست نوابغى همانند ابن عقيل ابو محمد اصفهانى, عبدالمؤمن بن صفى الدّين اصفهانى, ابو المعالى نحّاس اصفهانى, على كوهيار, استاد حيدر, على رضا عباسى, باقر بنّا, محمد رضا و محمد محسن و على نقى امامى, عبدالرحيم جزايرى, آقامحمدباقر سمسورى, محمد حسين ضياء, ميرزا عبدالرحيم افسر, فتح الله جلالى, آقا زين العابدين, آقا غلام على و پرتو اصفهانى رواج و جمال يافته است.
خط كوفى اصفهانى از نخستين خطوط اسلامى است و خط نسخ كه آن را مادر خط فعلى ايران بايد شمرد, از پديده هاى دوران اسلامى است كه به دست ايرانيان اختراع شده و قديم ترين نمونه آن در مناره (چهل دختران), مورّخ 501 ق واقع در شهر اصفهان به كار رفته است.
مكتب خوشنويسى در انواع خطوط از قرن دهم به بعد در اصفهان تشكيل شد و اين هنر به وسيله تربيت شدگان مكتب اصفهان در ديگر بلاد جهان, بسط و رواج يافت.
ميرعماد حسنى اصفهانى, خط نستعليق را به اعلى درجه حسن و كمال رسانيد, و واضع خط تعليق جديد, خواجه تاج سلمانى اصفهانى بود, و آقا محمد كاظم واله اصفهانى بزرگ ترين خوشنويس خط تعليق به شمار مى رود.
از اين ميان, حجت الاسلام و المسلمين استاد حبيب اللّه فضائلى(1301 ـ 1376ش) خطاط, خط شناس و پژوهشگر خطوط اسلامى, بيش از شصت سال از حيات پر بركتش را به كار نوشتن و آموزش هنر خوشنويسى پرداخت.
او هنرمندى يگانه به شمار مى رفت كه در رشته هاى مختلف خوشنويسى صاحب نظر بود; چنان كه هفت نوع خط معروف را با استادى تمام مى نوشت و به طور كلى در خطوط نسخ, ثلث, رقاع, ريحان, محقّق, توقيع, رقعه, نستعليق, شكسته, ديوانى, حلبى, حنفى, كوفى و … مهارت داشت و حتّى بسيارى از شيوه هاى متروك نيز در تعليم او زنده گشتند.
وى هنر خويش را در جهت زيبا سازى ابلاغ آيات, احاديث, سخنان حكمت آموز و در خدمت آرمان هاى اعتقادى خويش, يعنى اسلام و اهل بيت به كار مى گرفت; چنان كه نخستين كتيبه خطّ ثلث خويش را براى حرم امام هادى(ع) نگاشت.
وى نام خويش را در كتيبه هاى اماكن مذهبى جاودانه ساخت; چنان كه هم اكنون در بسيارى از كتيبه هاى مساجد و مكان هاى مقدس و مذهبى اصفهان, مشهد, قم, شيراز, شام و عتبات عاليات, جمله (كتبه فضائلى) به چشم مى خورد.
او تنها هنرمندى يگانه نبود; بلكه محقّقى پر كار نيز به شمار مى آمد. آثار تحقيقى او نشان از تلاش اين هنرمند در عرصه پژوهش است:
ـ اطلس خط (تحقيق در خطوط اسلامى), تهران: انجمن آثار ملّى, 1352ش, پس از بيست سال پژوهش مستمر كه از عمده تأليفات استاد است. خواننده, با در دست گرفتن اين كتاب ارزشمند خود در مى يابد كه اين كار هيئت علمى يا يك گروه تحقيق در طى سال ها است كه به وسيله يك انسان متبحر, بااراده و عزمى قابل تحسين و مثل زدنى به انجام رسيده است, و نكته اى از نكات مهم و قابل ذكر نبوده كه از ديده مؤلّف به دور مانده باشد.
ـ تعليم خط(در قواعد خطوط اسلامى), تهران, 1356ش; چاپ دوم تهران: سروش, 1360ش; چاپ سوم 1370ش. كتاب حاضر, بخش دوم اطلس خط است كه پس از پنج سال تلاش مستمر به دوستداران هنر اسلامى تقديم شده و نحوه تعليم عملى خطوط متداول, و حتى غير متداول را به طريق روشن و واضح در اختيار جوينده قرار مى دهد و در ضمن, در مورد هنرهاى جنبى خوشنويسى, از قبيل دستورالعمل هاى مختلف مركّب سازى, رنگ كاغذ و … مطالبى سودمند و قابل استفاده از منابع قديمى به دست مى دهد.
ـ بوستان هنر خط, اصفهان: بزرگمهر, 1359ش; تهران, چاپ دوم 1365ش, به عنوان نمونه هايى از كارهاى هنرى خويش.
ـ ابرقو در رابطه با داستان اصحاب رسّ و زمان و مكان احتمالى آنها, اصفهان: انتشارات ميثم, 1363ش. زمانى كه يكى از دوستان ايشان به ذكر آثارى از ابرقو اشاره كرد, عزم سفر كرد و با ديدن آن آثار از نزديك و تطبيق آنها با خطبه حضرت امير(ع) در نهج البلاغه در مورد(اصحاب رس), اين كتاب را نگاشت.
ـ گنجينة الاسرار و قصائد عمّان سامانى, اصفهان: انتشارات ميثم, 1363ش; اصفهان: انتشارات ميثم, چاپ دوم 1368ش, با تحليل و كتابت استاد به خط نستعليق.
ـ قرآن كريم با كتابت استاد به خط نسخ شيوه ايرانى, تهران: سروش, 1366ش; چاپ دوم1366ش, با ترجمه فارسى عبدالمحمد آيتى, كارى با سه سال تلاش و پانزده بار مقابله.
ـ مرد آفرين روزگار, حضرت زينب(س), قم: دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامى, چاپ اول1368ش. اين كار پس از بازگشت از زيارت عتبات عاليات سوريه انجام پذيرفت و متن كتاب نيز با كتابت و خوشنويسى استاد است.
ـ آيه نور يا گنج حقيقى, اصفهان: انتشارات ميثم, چاپ اول 1369 ش.
ـ س