ولى انصاف آن است كه روايت اخير، يعنى مرسله مقنع به طور كلى از محل بحث خارج است؛ چون مفاد روايت اين گونه است: «مسافرى كه همان روز بر مىگردد على رغم آن كه رفت و برگشت او هشت فرسخ است، بايد روزه بگيرد به اين معنى كه اگر مسافر در همان روزى كه به سفر رفته است به وطن بازگردد، روزه او صحيح است. حال فرقى ندارد كه اين حكم را به اطلاق خود بگذاريم يا آن را مقيد به ادلهاى كنيم كه مىگويد بايد قبل از زوال ـ ظهر ـ برگردد. اما مسافرى كه به وسيله كشتى از راه دريايى سفر مىكند، سفر او به طول مىانجامد و نمىتواند در همان روز به وطن برگردد، لذا بايد افطار كند.
علاوه بر آن كه مرسله مقنع از نظر سند حجّيت ندارد. با قطع نظر از اين روايت به سبب ضعف سند و دلالت آن، اين سؤال باقى مىماند كه آيا مقياس، وسيلهاى است كه بيشتر در بين مردم رايج است و آن را با روشنايى روز مىسنجيم، بدون آن كه بين سفر زمينى يا دريايى يا هوايى فرقى باشد يا مقياس، هشت فرسخ است و وسيله سفر هرچه باشد تفاوتى ندارد؟
حلّ تعارض
اكنون به طور موقت رواياتى را كه طبق نظريه مقياس زمانى، حاكم بر روايات مقياس مكانى بوده، كنار مىگذاريم و به روايات متعارضى كه برخى از آنها با فرسخ، و برخى با روز و بعضى با هردو تعيين مسافت كرده است، نگاه مىكنيم در جمع بين اين روايات توجه به دو نكته لازم است:
نكته اوّل ـ روشن است كه مقدار هشت فرسخ، اندازه واقعى دارد در حالى كه سير به مقدار روشنايى روز، اندازه واقعى ندارد؛ زيرا اين سير نسبت به وسيلههاى مختلف سفر و كوتاهى و بلندى روز، متفاوت است و حتى سفر متعارف در فصلى از فصول، اندازه آن را مشخص نمىكند. در آن زمان سفر با اسب همانند سفر با شتر متعارف بوده است، اما مقدار مسافتى را كه با شتر طى مىكردند به ويژه شترى كه بارسنگين حمل مىكرده، با مسافتى كه با اسب طى مىشده، بسيار متفاوت بوده است.
نكته دوم ـ تعيين فرسخ با علايم ميل در غالب سفرها در آن زمان بسان امروز رايج نبوده