جامعه، قانونمند است و با قوانين خاصِّ خودش، دگرگونى‌هايى پيدا مى‌كند. در اين ديدگاه، افراد، نقش رهبران (نوابغ و قهرمانان)، كمرنگ جلوه داده مى‌شود. در مقابل، گروه ديگرى اين تغييرها را بيشتر معلول تأثير شخصيت‌هاى بزرگ تلقّى مى‌كنند و تا آن‌جا پيش مى‌روند كه گاهى اظهار مى‌كنند: «تاريخ، ساخته دست قهرمانان است».

اينان، معتقدند كه «قهرمانان»، نقش اساسى را در تغييرهاى اجتماعى بازى مى‌كنند (منظور از «قهرمانان» نيز، اشخاصى‌اند كه داراى مزاياى ويژه‌اى باشند و فعاليت‌هاى برجسته‌اى انجام بدهند و تحولى در جامعه به وجود بياورند).

نظريه‌پردازان اخير، بيشتر به بررسى ويژگى‌هاى روان‌شناختى رهبران و قهرمانانِ جامعه مى‌پردازند. آنان بررسى مى‌كنند در حركتى كه به دست رهبر معيّنى به وجود آمده چه عاملى جنبه اصلى داشته است و كدام يك از ابعاد شخصيت وى در پيشرفت كار و موفقيت او مؤثر بوده است و حتى گاهى بعضى از ويژگى‌هاى منفى‌شخصيت رهبران، مانند خودبزرگ‌بينى، داشتن روحيه پرخاشگرى، عواطف تند و امورى از اين قبيل را عوامل پيروزى رهبران معرفى مى‌كنند!

2. نظريه اسلام در اين مسأله و نارسايى آن دو نظريه

ما درصدد قضاوت بين اين دو نظريه نيستيم؛ ولى آنچه از منابع اسلامى استفاده مى‌شود، با هيچ يك از اين دو نظريه مطابقت كامل ندارد؛ يعنى چنين نيست كه تنها «قهرمانان» در ساختن جامعه و تاريخ مؤثر باشند و جامعه هيچ نقشى نداشته باشد و نيز چنان نيست كه خود جامعه، داراى يك قانونمندى جبرى باشد و افراد نتوانند نقشى اساسى را در جامعه ايفا كنند؛ بلكه اين عوامل، به طور مشترك تأثير