مى‌گذارند؛ يعنى گاهى اين عامل، قوى‌تر است و گاهى عامل ديگر. به هر حال، هر دو عامل با هم در دگرگونى‌هاى جامعه مؤثرند.

از جمله مواردى كه نظريه جامعه‌گرايان را ـ كه منكر نقش افراد هستند‌ـ رد مى‌كند، ظهور پيامبران ‌صلوات الله عليهم اجمعين ـ، پيشوايان دينى و مصلحان اجتماعى است؛ و روشن است كه اين نظريه براى تبيين حركت‌هايى مثل حركت‌هاى انبيا ـ سلام الله عليهم اجمعين ـ و پيروان راستين آن‌ها كافى نيست. در ميان اين‌گونه دگرگونى‌هاى تاريخى كه به رهبرى رجال الاهى تحقق يافته است، به تغييرهايى بر‌مى‌خوريم كه نقطه‌هاى عطفى را در تاريخ رسم كرده‌اند.

اين‌گونه حركت‌ها، ابتدا پديده‌هايى ساده و محلى تلقى مى‌شده‌اند، به طور مثال، فردى حركت كوچكى را در منطقه‌اى ‌گاهى دور افتاده و گمنام‌ـ شروع كرده است؛ ولى پس از مدتى همين حركت، آن‌چنان گسترش يافته‌است كه پهنه جامعه انسانى و گستره تاريخ را فرا گرفته است و نه‌تنها بر شؤون اقتصادى، اجتماعى، حقوقى و سياسى جامعه اثر گذاشته، بلكه همه ابعاد انسانى را دگرگون كرده است.

گويا جامعه‌گرايان خواسته‌اند اين حركت‌ها را هم به گونه‌اى بر نظريه خودشان تطبيق‌كنند؛ يعنى بگويندكه اصلا پديد آمدن آن افراد هم، به دليل زمينه‌هاى اجتماعى ويژه‌اى بوده است؛ ولى اين توجيه‌ها، بى‌مايه و براى هر نظريه‌اى قابل ارائه است.

اين‌كه هزار و چهارصد سال پيش، در «جزيرة العرب» فردى با ويژگى‌هاى معينى ظهور كرد و تحولى عظيم در عالم پديد آورد، از سوى پيروان دين او يا افراد ديگر، انكارناپذير است. هيچ فردى نمى‌تواند تأثير او را در ايجاد اين تحول جهانى انكار كند. براى ظهور چنين فردى توجيه‌هايى مى‌كردند ـ و هنوز هم برخى افراد،