مورد... چنين كردى يا چنان نكردى؟ خداى متعال براى خود، انسان، جامعه، طبيعت و... حقوقى مقرر فرموده و انسان را به رعايت آن حقوق مكلف ساخته است. از اين رو، حق دارد كه پيوسته از وي بپرسد كه آيا حقوق گونه‌گون خود و جامعه و طبيعت و... را رعايت كرده است يا نه. پس در هر حال، سائل هميشه خداى متعال است و هيچ موجود ديگرى در اصل، حق سؤال و مؤاخذه ندارد.

از ديدگاهاسلام كه همة موجودات (و از جمله انسان)، عبوديت تكوينى دارند و انسان علاوه بر اينكه تكويناً عبدو مملوك خداست بندة تشريعى او نيز هست و در برابر او مسئوليت دارد، آزادى انسان در مقابل همة موجودات به كلى غلط است. چنين نيست كه بشر در برابر خداى متعال هم آزاد باشد و هر چه مى‌خواهد بتواند انجام دهد. عبوديت تشريعى بشر يكى از اصول و مبانى حقوق اسلامى است كه به شدت با نفى مطلق مسئوليت بشر ناسازگار است.

پس اين ادعا كه انسان آزاد است و در مقابل هيچ موجودى مسئوليت ندارد مگر اينكه خود مسئوليتى را در برابر موجودى بپذيرد باطل است و نمى‌تواند از مبانى حقوق انگاشته شود. در زندگي انسان مسئوليت اصالت دارد نه آزادي.

7. آزادى در التزام به قانون و اطاعت از حاكم

لازمة اين اعتقاد كه انسان در برابر هيچ موجودى مسئول نيست مگر آنكه با اختيار خود مسئوليتى را پذيرا گردد اين است كه بشر حق دارد به هيچ قانونى ملتزم نشود و از هيچ حاكمى اطاعت نكند، مگر آن قانون و حاكمي كه خود بپسندد. اين معناى آزادى كه فرمانبردارى از قانون و پيروى از حاكم را منوط به خواست هركسي مي‌داند، پيش از هر چيز ضرورت قانون و حكومت را نفى مى‌كند. قانون كه تعيين كنندة حقوق و تكاليف افراد جامعه در زندگى اجتماعى است، براى اين وضع مى‌شود كه مردم بدان عمل كنند. قانونى